با توجه به اینکه مسابقات اخیر کاندیداتوری قهرمانی جهان در جریان است و در بسیاری از بازی‌ها سرنوشت نبرد در مرحله‌ی آخربازی مشخص می‌شود باید در این مورد منابع مختلف آموزشی مفید را معرفی کرده تا شطرنج دوستان کشور، با سرعت بیشتری درک و مهارت‌های خود را در این مرحله تقویت و توسعه دهند.
پروفسور جان نان، که خود استادبزرگ شطرنج است و کتاب‌های متعددی با مضمون آخربازی‌های قطعی یا تئوریک و وسط بازی نوشته، در مقدمه‌ی این کتاب چنین نوشته است:
مقدمه کتاب
این روزها که تدارک بازیکنان با یاری کامپیوتر انجام می‌گیرد، مطالعه و اجرای گشایش بازی تبدیل به یک فرآیند مکانیکی شده است.
بازیکن با استفاده از بانک داده و انجینی نیرومند شاخه‌ای را در نظر گرفته و هر بار کار گشایشی خود را با شاخه‌ی جدیدی اجرا خواهد کرد. تنها محدودیت موجود زمان تدارک و میزان حافظه بازیکن برای به خاطر سپردن حرکت‌ها و عواقب آن‌هاست.
ضمناً کتاب‌های زیادی با موضوع گشایش به رشته تحریر درآمده که بازیکنان با سطوح مختلف را قادر می‌سازد تا با سرعت، دانش خود در هر شاخه را بالا برده و از آنها در بازی‌های خویش استفاده کنند.
به همین سبب مشاهده‌ی شکست استادان بزرگ در مسابقات آزاد گوشه و کنار جهان در برابر حریفانی با ریتینگ بسیار پائین‌تر که برای حریف بی‌خبر خود تدارک خوبی دیده‌اند به هیچ عنوان غیرعادی نیست.
اما استادی در آخربازی داستانی دیگر دارد.
مطمئناً تا حدی حافظه و آگاهی از پوزیسیون‌های اولیه جزو پیش‌نیازهای ضروری برای مهارت آخربازی است، اما میزان اطلاعاتی که باید به خاطر سپرده شوند بسیار کمتر از داده‌های ضروری برای شروع بازی است.
«حس» درست درباره‌ی پوزیسیون پارامتر بسیار مهمتری است که در آخربازی اهمیت دارد. گفته شده که مرحله‌ی آخربازی آن بخش مهم از شطرنج است که به وضوح استاد را از آماتور متمایز خواهد کرد، اما چرا باید چنین باشد؟
مطمئناً مهارت ذاتی در این میان نقش مهمی دارد و بازیکنان سرشناس و بزرگ آخربازی در جهان نظیر روبینشتاین، کاپابلانکا و اسمیسلوف به وضوح دارای استعدادی استثنائی در این بخش از بازی بوده‌اند.
اینکه بسیاری از بازیکنان توجه نسبتاً اندکی به مرحله‌ی آخربازی دارند عامل دوم در این مورد است.
اشتیاق زیادی به از پا درآوردن حریف در همان مراحل اولیه بازی دارند و به همین سبب ساعت‌های زیادی را وقف مطالعه‌ی شروع بازی می‌کنند و کم‌وبیش آخربازی را به طور کامل نادیده می‌گیرند. به خاطر سپردن چند حرکت جدید (ناولتی) در شروع بازی احتمالاً خیلی هیجان‌انگیزتر از یادگیری نحوه‌ی صحیح کسب پیروزی در یک آخربازی رُخ با یک پیاده‌ی بیشتر است غافل از اینکه دومی در دراز مدت امتیازات بیشتری را برای وی کسب خواهد کرد.
دست آخر باید به این نکته نیز اشاره داشت که منابع تهیه شده با موضوع آخربازی در مقایسه با مبحث شروع بازی بسیار محدودترند. اگر استعدادی نظیر کاپابلانکا در آخربازی داشته باشیم قطعاً به منبعی که به شما بگوید چگونه باید آخربازی را اجرا کنید نداریم، اما برای الباقی بازیکنان برخی از این راهنمایی‌ها کمک بزرگی خواهد بود و مانع بسیاری از درس‌های تلخی خواهد شد که پشت میز باید یاد گرفت. همان‌طور که در منابع مرتبط با شروع بازی، برخی گشایش‌ها با جزئیات کامل مورد بررسی قرار می‌گیرند و در برخی دیگر بیشتر بر روی طرح‌ها و ایده‌ها تمرکز می‌کنند، همین تمایز را می‌توان در کتاب‌های آخربازی نیز انجام داد.
بسیاری از کتاب‌ها و منابع موجود آخربازی رویکردی دایره‌المعارفی دارند و پوشش جامعی تنها از بخش تئوری آخربازی‌های قطعی ارایه می‌کنند و اگر احیاناً نویسنده‌ی بلندپروازی داشته باشد کل تئوری آخربازی را پوشش خواهد داد.
کتاب https://t.me/ChessWorldChess/12624) ) آخر بازی‌های بنیادین در شطرنج»، نوشته کارستن مولر با همکاری فرانک لمپرشت (انتشارات گامبیت در سال 2001) نمونه‌ی خوبی از این سبک است. باید اعتراف کنم که این نوع کتاب را دوست دارم و خودم سه کتاب با همین سبک نوشته‌ام.
با این حال نوع دوم کتاب آخربازی به همان اندازه مهم است، نوعی که شیوه‌ی بازی در مرحله‌ی آخربازی را شرح داده و تلاش می‌کند آن «احساس» بسیار مهم و دست نیافتنی برای مرحله‌ی آخربازی را در شما ایجاد کند.
این کتاب به شکلی کاملاً سازمان‌یافته و دقیق، نکته به نکته‌ی روش‌های عمومی اجرای آخربازی را مرور کرده و شکاف موجود در این مورد را در ادبیات شطرنج پر می‌کند.
آخر بازی
تصورات غلط بسیار زیادی در مورد آخربازی وجود دارد. احتمالاً پر از داستان‌هایی است که مثلاً بازیکنانی نظیر کاپابلانکا خوب می‌دانستند مهره‌های خود را کجا قرار دهند، و این احساس عمومی به وجود آمده که عموماً آخربازی با «شهود» سروکار دارد و «محاسبه» نقش نسبتاً کوچکی در آن دارد. این داستان‌ها واقعیت ندارند و درست است که کاپابلانکا حس خوبی نسبت به بهترین خانه‌ها برای مهره‌های خویش داشت اما در این مورد محاسبات زیادی نیز انجام می‌داد.
تاکتیک‌ها به همان اندازه که در دیگر بخش‌های بازی نقش آفرینی می‌کنند در آخربازی نیز نقش مهمی دارند. حملات ماتی در مرحله‌ی آخربازی نقش کمتری نسبت به وسط‌بازی دارند اما در آخربازی ایده‌های تاکتیکی منحصربفردی وجود دارند که به ندرت در دیگر مراحل بازی پیش می‌آیند. در این مورد می‌توان به ترکیب‌های مرتبط با ترفیع پیاده و زوگزوانگ اشاره کرد.
بنابراین آخربازی ترکیبی از استراتژی و تاکتیک است با برخی شباهت‌ها به دیگر مراحل بازی که البته ویژگی‌های منحصربفرد خویش را نیز دارد.
پیدا کردن تاکتیک مناسب در مرحله‌ی آخربازی اغلب موضوعی حیاتی است و از آنجایی که موقعیت‌های وسط‌بازی را می‌توان به شکل «کمی بهتر برای سفید» یا «به وضوح برای سیاه بهتر» بیان کرد، در ارزیابی موقعیت‌های آخربازی از عبارات دقیق‌تری به شکل «برد»، «تساوی» یا «باخت» می‌توان بهره برد.
ضمناً اگر در مرحله‌ی وسط‌بازی مشکلی جزئی پیش آید، ممکن است برای بازگشت به بازی هنوز فرصتی وجود داشته باشد اما در آخربازی به ندرت چنین فرصتی وجود دارد و اولین اشتباه احتمالاً آخرین آن خواهد بود.
با خواندن این کتاب ارتباط بسیار نزدیک بخش‌های مختلف بازی برایم آشکار شد. بسیاری از موضوعات مورد بحث، نظیر زوج دو فیل (فصل 9) و جلوگیری از بازی متقابل (فصل 8) مرتبط با وسط‌بازی هستند و در حقیقت شرح این سوژه‌ها در مرحله‌ی آخربازی آسان‌ترند چون نکات کلیدی با وجود دیگر جزئیات زیاد بازی، پنهان نخواهند شد.
بنابراین مطالعه‌ی آخربازی نه تنها باعث بهبود بازی شما در آن قسمت خواهد شد بلکه درک عمومی شطرنج را در تمام مراحل آن ارتقا می‌بخشد.
اگر قصد بهبود بازی در مرحله‌ی آخربازی را دارید، بهترین کار آغاز مطالعه‌ی همین کتاب است که در آن مولر و پاژکن شما را با همه‌ی زوایای آخربازی نظیر استراتژی، تاکتیک و روان‌شناسی در آن آشنا خواهند کرد.
ضمناً وقتی به بازی‌های کلاسیک نگاهی دوباره بیاندازید احتمالاً به نکاتی جدید دست خواهید یافت که از زاویه‌ای جدید دیده خواهند شد. حتی با مطالعه‌ی آخربازی‌های پیش‌آمده در بازی‌های خودتان که منجر به از دست دادن نیم یا یک امتیاز شده‌اند نیز می‌توانید متوجه شوید کجای کار مسیر را اشتباه رفته‌اید. دست آخر به مرحله‌ی آخربازی با اعتماد به نفس بیشتری در آینده نگاه خواهید کرد. با پیشینه‌ای که بعد از مطالعه‌ی این کتاب به دست خواهید آورد به جای هراس از ورود به آخربازی به استقبال آن خواهید رفت.
فهرست کتاب
اما با مشاهده‌ی عنوان فصل‌ها و جزئیات آنها که به شکلی مفهومی نکته به نکته‌ی آخربازی را به دقت شرح داده به اهمیت مطالعه‌ی فوری این کتاب پی خواهید برد:
1) فعال بودن مهره‌ها
2) هنر بازی با پیاده
3) عجله نکنید!
4) تعویض درست و به موقع
5) تفکر شماتیک
6) انواع ضعف
7) نبرد برای کسب ابتکارعمل
8) تفکر پیشگیرانه و ممانعت از بازی متقابل
9) نقش زوج دو فیل در آخربازی
10) زوگزوانگ
11) دژ
12) پات
13) مات
14) محدودکردن و به دام انداختن سوار حریف
15) تبدیل شکل و نوع برتری
16) هنر دفاع
17) اشتباهات متداول آخربازی
18) قواعد متداول آخربازی
ترجمه این کتاب یک ضرورت مهم است و امیدوارم به زودی محقق گردد.
محمّد خیرخواه
۲۹ خرداد ۰۱
نویسندگان: استادبزرگ کارستن مولر و استاد فیده ولفگانگ پاژکن
ناشر: انتشارات Gambit در سال 2007