برداشتی از کتاب جالب «آخربازی را چگونه باید بازی کرد؟» نوشته‌‌ی استادبزرگ کارستن مولر با همکاری استاد فیده ولفگانگ پایکن که تمرکز مفهومی بر مضامین آخربازی کمپلکس دارد.
به‌محض رویت پوزیسیون متوجه می‌شوم چه نکاتی در پوزیسیون وجود دارد. چه اتفاقی می‌تواند بیافتد؟ چه اتفاقی خواهد افتاد؟ و موفق به فهمیدن چه نکاتی در پوزیسیون شده‌ای.
خوزه رائول کاپابلانکا
استراتژی بدون تاکتیک کندترین مسیر کسب پیروزی است و تاکتیک بدون استراتژی شلوغ کاری قبل از شکست است.
ژنرال سون تزو
شطرنج از یک سو، بازی بسیار ملموس و واقع‌گرایانه‌ای است که کوچکترین تغییر در پوزیسیون می‌تواند پیامدهای مهمی را ایجاد کند و از سوی دیگر اگر نتوان در آن از برخی قواعد تجربی و الگوهای مشخص (شماتیک) پیروی نمود احتمالاً امکان خِبرگی و تسلط بر بازی، برای آدمی دشوار خواهد شد.
تفکر شماتیک
تفکر شماتیک به ویژه در مرحله‌ی آخربازی کمپلکس مفید و کارآمد است. منظور توانایی تشخیص و تصویرسازی پوزیسیون مطلوب موردنظر همراه با آرایش خوش‌آیند مهره‌ها در آن و سپس برنامه‌ریزی و محاسبه برای رسیدن به پوزیسیون مطلوب فوق است.
اگر از یک استادبزرگ درباره‌ی ارزیابی پوزیسیون آخربازی پرسش شود، در ابتدا عموماً چیزی در مورد شاخه‌ای خاص نخواهید شنید اما درعوض با گزاره‌هایی نظیر «اگر سفید موفق به تعویض رُخ‌ها شود برنده است» یا «اگر سیاه بتواند به‌شکلی فیل خود را بر روی قطر بزرگ مستقر کند، تساوی قطعی است» روبه‌رو خواهید شد.
به‌عنوان مثال مضامین و مسائلی که معمولاً در تفکر شماتیک مورد استفاده قرار می‌گیرند به شرح زیر هستند:
• چگونه می‌توان چینش سوارها را با ساختار پیاده هماهنگ نمود،
• به‌کارگیری بهینه‌ی سوارها یا بهبود جانمایی آنها،
• توجه به تعویض مناسب سوارها،
• موضوع دژ،
• خانه‌های ضعیف،
• پایگاه‌های اسب،
• آخربازی فیل‌های ناهمرنگ.
البته ضروری است هنگام استفاده از این شیوه‌ی تفکر صرفاً از نگاهی استاتیک به پوزیسیون پرهیز نموده و عوامل دینامیک پوزیسیون را به‌هیچ عنوان نادیده نگرفت.
اگر قبلاً درباره مضامین متداولی که در مرحله آخربازی ایجاد می‌گردند، تمرین کافی انجام داده باشیم، قطعاً «نمودهای ذهنی» مناسب را در لحظات بازی می‌توان دریافت و «شمای بازی» با سرعت ترسیم خواهد شد.
مضامین متداول تفکر شماتیک
چهار نوع از مضامین متداول تفکر شماتیک در مرحله‌ی آخربازی به قرار زیرند:
الف) تصویرسازی «پوزیسیون هدف»
اگر همه‌چیز تحت کنترل باشد ولی از چگونگی بهبود پوزیسیون مطلع نباشیم، تنها تصویرسازی پوزیسیون مطلوب هدف است که یاری دهنده است. اینکه آیا می‌توان به آن رسید و چگونه باید این کار را انجام داد.
ب) آرزو کنید
این مضمون نیز مشابه قبلی است با این تفاوت که قوه‌ی خلاقیت شما آزادانه می‌تواند خیال‌پردازی کند.
ج) بهبود موقعیت سوار و قاعده‌ی ماکوگونوف
اگر در پوزیسیون جاری، مسابقه‌ی سرعتی، در انجام اقدامی خاص، موجود نیست و حرکت کاندیدای مشخصی نیز وجود ندارد، قاعده‌ی ماکوگونوف بسیار مفید خواهد بود. بر اساس این قاعده موقعیت سواری باید بهبود پیدا کند که بدترین جاگیری را دارد. حتی می‌توان این عادت را در خود ایجاد کرد تا همواره موقعیت سوارها را کنترل کرده و از جاگیری و آینده‌ی مطلوب آنها مطمئن شد. اگر سواری در موقعیت بسیار منعطفی قرار دارد و خیلی سریع می‌تواند در هر نقطه‌ی صحنه‌ی نبرد وارد عمل شود، بنابراین عموماً چنین سواری جاگیری مناسب دارد. اما اگر قرار باشد در جایی از صحنه نبرد زمین‌گیر شده و برای مدتی طولانی وظیفه‌ی مهمی برعهده ندشته باشد بنابراین عموماً نامزد مناسبی برای بهبود جاگیری است. جالب اینکه در اغلب موارد بهبود موقعیت اسب، کلید حل مشکلات پوزیسیون است!
د) اتخاذ طرحی بلندمدت
درنظر گرفتن برنامه‌های بسیار پیچیده و طولانی در مرحله‌ی گشایش و وسط بازی به‌طورکلی نامناسب هستند، چون شرایط به میزان بسیار زیادی به واکنش‌های حریف وابسته است اما در مرحله‌ی آخربازی به‌ویژه اگر حریف بازی متقابل روشنی در دست نداشته باشد داستان می‌تواند بسیار متفاوت باشد.
در نهایت یک‌بار دیگر یادآوری و هشداری مهم در این مورد باید داده شود:
1- به‌هیچ عنوان فکرکردن در قالب شمایی کلی (تفکرشماتیک) خللی در ضرورت انجام محاسبه‌ی بعدی ایجاد نخواهد کرد.
2- نباید نگاهی صرفاً استاتیک به پوزیسیون داشت و از نتایج وقوع رویدادهای دینامیک محتمل، غافل ماند.
نویسنده: محمّد خیرخواه
تاریخ: ۲۳ آبان ۱۴۰۰
منبع: کانال منابع آموزشی شطرنج