- واسیلی اسمیسلوف هفتمین قهرمان شطرنج جهان
- خانم دکتر ایرینا میخایلووا
- تفکرو شماتیک
- استفاده از شیوه تفکر
- بازی تمامی قهرمانان جهان
تفکر شماتیک یا فکرکردن در چهارچوب یک طرح‌کلی یکی از ابزارهای استراتژیک بسیار قدرتمند و مهم در دستان قهرمانان شطرنج جهان بوده است.درباره‌ی این شیوه‌ی فکرکردن در ادبیات جاری شطرنج اطلاعات و کنکاش زیادی صورت نگرفته و مطالب کلی در برخی از کتاب‌ها آورده شده است.شاید اولین‌بار بِلومِنفلد در این‌باره تحقیقی انجام داده باشد اما بعدها بزرگانی همچون آلاتورتسیف، دوورتسکی، کوستیف، کوتوف، کروگیوس و چند پژوهشگر دیگر در حوزه‌ی بررسی مسائل روانی یادگیری و فکرکردن در شطرنج در این مورد مطالبی را تهیه و انتشار داده‌اند.
بهترین و جامع‌ترین تحقیقی که درباره‌ی تفکر شماتیک وجود دارد کاری است که استادبزرگ بانوان ایرینا میخایلووا که دکتری در زمینه‌ی مسائل روانشناختی یادگیری و کوچینگ شطرنج دارد انجام داده است.
او نتیجه‌ی تحقیقات جامع خود را بر روی شیوه‌ی تفکر شماتیک تمامی قهرمانان شطرنج جهان به صورت یک کتاب جامع و بسیار کاربردی و مفید در سال 2012 منتشر کرده است. در این کتاب ایرینا تلاش کرده الگوهای متداول این شیوه‌ی تفکر را استخراج و کاربرد آنها را در بازی قهرمانان رونمائی کرده و با این ترتیب تلاش در جهت کمک به آموزش و یادگیری تفکر در چهارچوب یک طرح‌کلی در شطرنجبازان تهیه و استخراج شود.
واسیلی اسمیسلوف هفتمین قهرمان شطرنج جهان
در پیش‌درآمد کتاب چنین نوشته است:
«شاید این اولین‌بار باشد که درباره‌ی موضوع بسیار جالب و خلاقانه‌ی «تفکرشماتیک» با چنین جزئیات دقیقی تحقیق انجام گرفته و قطعاً آشنائی با چنین شیوه‌ی فکرکردن که توسط بسیاری از قهرمانان شطرنج جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد در بهبود سبک بازی شما تأثیرگذار خواهد بود.»
از لحاظ دسته‌بندی موضوعی «تفکر شماتیک» جزو زیرمجموعه‌ی کلی استراتژی و مبحث بسیار مهم «طرح‌ریزی» و «ایده‌پردازی» در شطرنج است.
خانم دکتر ایرینا میخایلووا تعبیر بسیار زیبائی از دو موضوع تاکتیک و استراتژی در شطرنج ارایه کرده است:
به‌رغم اینکه کاپابلانکا در جائی گفته 99% بازی شطرنج به تاکتیک مربوط می‌شود، اما حتی اگر سهم استراتژی کمتر از 1% باشد بسان هسته‌ی اتمی می‌ماند که توسط شاخه‌ها یا همان الکترون‌های دور هسته احاطه شده است. اگر هسته از بین رود، موضوع بازی شطرنج منتفی است.
برای درک و آشنایی ملموس با موضوع «تفکر شماتیک» بد نیست از داستان جالبی که کوتوف در کتاب خود آورده است استفاده کنیم:
«در جریان سومین مسابقات بین‌المللی شطرنج مسکو در سال 1936، چندین استاد شطرنج مشغول بررسی و تحلیل یک پوزیسیون آخربازی بودند و هر چه بحث و جدل می‌کردند نمی‌توانستند طرح برد را بیابند. در همین بین کاپابلانکا که عادت داشت در جریان بازی به این سو و آن سو سرک می‌کشید، متوجه علت اختلاف نظر آنها شد و بلافاصله با به‌هم ریختن نظم مهره‌ها بر روی صفحه و قراردادن آنها در یک موقعیت جدید به آنها نشان داد که باید تلاش کنند به این آرایش برسند تا پیروزی محقق شود. به یکباره همه خیلی ساده متوجه ماجرا شدند و طرح برد را پیدا کردند. بعدها این شیوه‌ی فکرکردن را در نحوه‌ی بازی فلور و اسمیسلوف هم مشاهده کردم.»
البته خانم ایرینا میخایلووا در ادامه‌ی کتاب مثال جالب دیگر از زبان دوورتسکی در تفسیر بازی باتوینیک-پورتیش نیز آورده که توصیه می‌کنم به متن کتاب مراجعه کنید.
(خانم دکتر ایرینا میخایلووا بعد از تعریف علمی و دقیق تفکر شماتیک، در نهایت این شیوه‌ی فکرکردن را به‌شکل زیر بیان نموده است:
تفکر شماتیک در حقیقت نوعی طرح‌ریزی عملیاتی بازی است که برای چند حرکت آتی درنظر گرفته می‌شود تا بر اساس آن اقدامات هدفمندی برای رسیدن به آرایش بهینه مهره‌ها انجام گیرد.
شرشفسکی در کتاب «استراتژی آخربازی ()» فصلی را با عنوان «تفکر شماتیک» درنظر گرفته که در آن نکته‌ی جالبی را اشاره کرده است: «تفکر شماتیک (آرایش‌محور) را نباید با طرح کلی استراتژیک بازی اشتباه گرفت گرچه در میان این دو اشتراک زیادی می‌توان یافت.»
اینکه در چه لحظاتی باید از این شیوه‌ی تفکر استفاده کرد نیز نکته‌ی جالبی است که در کتاب بدان اشاره شده:
«بازیکن با استفاده از تفکرشماتیک محاسبات شاخه‌ها را کنار گذاشته و با استفاده از نکات کلیدی مستتر در پوزیسیون به عنوان مرجع اصلی به آن خواهد نگریست. با این ترتیب می‌تواند ارزیابی واقع‌بینانه از پوزیسیون داشته و سرشت موجود در آن را بیابد. معمولاً لحظه‌ی استفاده از تفکرشماتیک (برنامه‌ریزی عملیاتی) مطابق با لحظات بحرانی بازی است. به همین سبب همانطور که دورفمان نیز در دو کتاب معروف خود «تصمیم‌گیری در لحظات و پوزیسیون بحرانی» اشاره کرده یافتن و تشخیص این لحظات بحرانی در جریان بازی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار هستند.»
در ادامه محتوای کتاب در ۱۷ فصل بازی‌های تمامی قهرمانان شطرنج جهان به ترتیب: ویلهلم اشتاینیتس، امانوئل لاسکر، خوزه رائول کاپابلانکا، آلکساندر آلخین، ماکس ایوه، میخائیل باتوینیک، واسیلی اسمیسلوف، میخائیل تال، تیگران پتروسیان، بوریس اسپاسکی، رابرت جیمز فیشر، آناتولی کارپف، گری کاسپاروف، آلکساندر خالیفمن، ولادیمیر کرامنیک، ویسواناتان آناند و روسلن پونوماریوف را مورد بررسی دقیق در لحظات بحرانی قرار داده و الگوی شیوه‌ی تفکرشماتیک آن را استخراج کرده و جالب اینکه از الگوهای مشابه در بازی‌های مختلف استفاده مکرر شده است.
آشنائی با الگوهای متداول تفکرشماتیک به بازیکن کمک خواهد کرد تا به دور از محاسبات سنگین در جریان بازی و در لحظات بحرانی طرح برد را پیدا کرده و روند استراتژی درست حرکات بعدی و مسیر صحیح محاسبه‌ی آنها را به سادگی پیدا کند.
به هر ترتیب مطالعه‌ی این کتاب برای تمامی شطرنج دوستانی که قصد حرفه‌ای شدن دارند توصیه می‌شود.
لازم به یادآوری نیست که ترجمه‌ی این کتاب بسیار جالب و مفید و کاربردی ضرورتی بسیار مهم برای امر آموزش شطرنج حرفه‌ای کشور خواهد بود.
نویسنده: محمّد خیرخواه
تاریخ: ۲۰ مرداد ۱۴۰۰
منبع: کانال منابع آموزشی شطرنج
.