مقدمه کتاب
بوریس گلفاند، قهرمان جام جهانی شطرنج در سال 2009 در مقدمه‌ی کتاب آگارد چنین نوشته است:
برای رسیدن به درجه‌ی استاد بزرگی هیچ راه میان‌بُری وجود ندارد! و تنها یک مسیر مشخص که بسیاری آن را قبلاً طی کرده‌اند وجود دارد، که همانا تمرین، تمرین و تمرین مستمر است و آگارد در کتاب تمرین فنون محاسبه، شما را با «بخشی» از این مسیر آشنا می‌کند.
یکی از مهمترین فنون کاربردی در شطرنج، «محاسبه» است. بسیاری از شطرنجبازان، شاید با تمام فنون محاسبه آشنایی نداشته باشند، یا حتی در برخی از فنون آن مستقلاً توانا باشند. برای آشنایی با دسته‌بندی فنون مختلف محاسبه، شاید آگارد، توانسته با توجه به نظرات اساتید و مربیان برجسته جهان، جمع بندی نسبتاً جامعی از موضوع «فن محاسبه» کرده باشد.
او در کتاب اول که درواقع برای تمرین هدفمند شاخه‌های مختلف فنون محاسبه و نرمش ذهن طراحی شده است، تلاش دارد تا توانائی ذهنی خواننده را در جهات مختلف آن بهبود و توان محاسبه‌ی وی را ارتقاء دهد.
دو موضوع متفاوت که رابطه‌ی تنگاتنگی با یکدیگر دارند: «فن محاسبه» و «شیوه‌ی تصمیم‌گیری برای انتخاب حرکت» در شطرنج، از اساسی‌ترین قابلیت‌ها و توانایی هر شطرنجباز است. برخی از شطرنجبازان ذاتاً دارای توانائی ذهنی بسیار خوب در فن محاسبه هستند (در این مورد می‌توان مشخصاً به قهرمانان جوان خوب کشورمان پرهام مقصودلو و مسعود مصدق‌پور اشاره کرد) و بسیاری دیگر از آنان لازم است برای بهبود این توانائی و نیرومند ساختن آن تلاش و تمرین مستمر داشته باشند.
برای آشنایی با شیوه‌ی درست تمرین فن محاسبه لازم است ابتدا با فرآیند محاسبه‌ی ذهنی آشنا شده و در فاکتورهای موثر آن ممارست کرد.
در این کتاب به اختصار «فن محاسبه در شطرنج» به هشت بخش مختلف تقسیم شده و در فصول مختلف تمریناتی با درجه سختی متفاوت برای بهبود هر بخش (تکنیک) ارائه شده است. در کنار این هشت تکنیک توصیه‌های جالبی نیز ارائه شده که لازم است شطرنجباز آنان را به عنوان عادات ناخودآگاه خویش در رَویه فکرکردن و نگاه به پوزیسیون، درآورند که بسیار مفید و موثر خواهند بود.
هشت بخش محاسبه در شطرنج
در اینجا به‌طور خلاصه به این نکات می‌پردازم:
وجوه مختلف «فن محاسبه» در شطرنج را می‌توان به هشت تکنیک زیر تفکیک کرد.
در واقع باید به این موضوع توجه داشت که مهمترین ارکان محاسبه همانا «تمرکز» و «تصمیم‌گیری» هستند. در واقع این دو به مثابه‌ی «موتور» و «سوخت» و این هشت عنصر تکنیکی فوق‌الذکر به عنوان دستگاه «مسیریاب» عمل خواهند کرد.
1- حرکات کاندیدا یا Candidate moves
شاید پیدا کردن همه‌ی حرکات کاندیدا، خود از مهمترین مهارتها در شطرنج باشد. همه‌ی ما در هر پوزیسیون ممکن است دو یا سه حرکت را به عنوان نامزد انتخاب کنیم، اما آیا این حرکات بهترین هستند؟ یا اصولاً تمام حرکات کاندیدا که در پوزیسیون وجود دارند و امکان اجرای آنان هست را دربرگرفته‌اند؟ یک فصل کامل کتاب به بهبود «فن یافتن حرکات کاندیدا» اختصاص یافته است.
2- دید ترکیبی یا Combinational Vision
خیلی به ندرت می‌توان «ترکیبی» پیدا کرد که الگوی اجرای آن قبلاً دیده نشده باشد. بنابراین آشنایی با الگوهای ترکیبی و تقویت «مهارت دید ترکیب» یا «تاکتیک» در شطرنج نیز بسیار مهّم است.
3- تصمیمات پیش‌گیرانه یا Prophylaxis
توجه به طرح و ایده‌ها و فرصت‌های متقابل حریف به عنوان تصمیم‌گیریهای پیش‌گیرانه در نظر گرفته می‌شوند. اگر طرح و ایده‌ی حریف در اجرای حرکات خویش را به عنوان پارامتری موثر در شیوه‌ی فکرکردن و محاسبه‌ی خود در نظر نگیریم قطعاً کار غیرمنطقی انجام داده‌ا‌یم. تقویت توانایی تمرکز بر روی اهداف حریف، چه دفاعی و چه حمله‌ای، به عنوان یکی از بخشهای مهم تقویت فن محاسبه قلمداد می‌شود.
4- مقایسه یا Comparison
در بسیاری از مواقع با موقعیت‌هایی مواجه می‌شویم که میان دو تصمیم نسبتاً مشابه، باید یکی را انتخاب نماییم. یا حتی میان دو شاخه‌ی مختلف و نزدیک به هم، باید یکی را انتخاب کنیم. برای این منظور باید تمرینات هدفمند قبلی انجام داده باشید تا این توان خویش را تقویت کنید.
5- قدرت حذف یا Elimination
در بسیاری از موارد، پیدا کردن مشکلات یکی از حرکات کاندیدا و حذف آن از لیست حرکات انتخابی ساده‌تر از یافتن مزایای حرکت فوق است (شیوه‌ی حذفی). تقویت این توان محاسباتی شاید یکی از کاربردی‌ترین عادات مفید در شطرنج است، چراکه در صورت عدم آن ممکن است حرکتی که به زودی مشکلات آن نمایان خواهد شد را اجرا کنیم و دچار دردسر شویم.
6- حرکات بینابینی یا Intermediate moves
از حرکات بینابینی، به «فرضیات مرگبار حریف» نیز یاد کرده‌اند. درواقع با فن «چوب تو چرخ حریف گذاشتن»، خصوصاً زمانی که با سرعت در حال حرکت است! در اجرای طرح وی اختلال ایجاد کرده و حتی می‌توان آن را سرنگون کرد چراکه حریف به آنها توجه کافی نکرده است. با آشنایی و تسلط کافی بر این فنون می‌توان امکان اجرای آنان را به خوبی رصد و در زمان مقتضی استفاده کرد.
7- قدرت تخیل یا Imagination
اعتقاد بسیاری از مردم در آن است که «قوه تخیل» را نمی‌توان تقویت کرد و جزو توانایی‌های ذاتی هر فرد است! این موضوع به هیچ عنوان صحیح نیست و ممارست و تمرین کاملاً در بهبود و تقویت آن موثر است.
8- دام گستری یا Traps
معمولاً زمانی که امیدی به بهبود وضعیت وجود ندارد، بازیکنان به دنبال «دام‌گستری» به عنوان آخرین اقدام پیش‌گیرانه دست می‌زنند. درواقع تلاش می‌کنند ذهن حریف را خوانده و به نوعی او را به اشتباه انداخته، و از آن بهره‌برداری کنند. البته این حربه همیشه کارآمد نیست و اما در زمان‌هایی که تمامی تلاش‌های دیگر شکست خورده‌اند و هیچ اقدام موثر دیگری در دست نیست، ممکن است مفید باشند.
در مجموع کتاب علاوه بر ارائه تمرینات بسیار مفید در جهت بهبود فنون مختلف محاسباتی، راهنمای خوبی برای مربیان به جهت آگاه نمودن نوآموزان به اجزای مهم و تشکیل دهنده موضوع بسیار مهم شیوه تفکر، محاسبه و انتخاب حرکت در شطرنج است.
لازم به یادآوری است که «یاکوب آگارد» قبلاً و در سال 2004، کتاب دیگری با عنوان «بهبود محاسبه در شطرنج، با تکیه بر فرصت‌های تاکتیکی» نوشته است که کاملاً جنبه تئوری داشته و موضوع محاسبه و اجزای آن را به تفکیک مورد بررسی و نقد خود قرار داده و تمامی تئوری‌های قبلی ارائه شده در این مورد را نقد و بررسی کرده است.
قبلاً هر دو کتاب فوق را که به عنوان مجموعه‌ی مرتبط با موضوع محاسبه که توسط این نویسنده به‌نام اسکاتلندی تهیه شده را برای دوستان به اشتراک گذاشته‌ام. (کتاب اول به عنوان تمرین فنون مختلف محاسبه و کتاب دوم به عنوان معرفی و آشنایی با فنون مختلف محاسبه در شطرنج).
منابع
نویسنده: محمّد خیرخواه
منبع: کانال منابع آموزشی شطرنج
نوشته: یاکوب آگارد، استاد بزرگ و نویسنده معروف اسکاتلندی، سال 2012