عوامل تأثیرگذار بر رفتار آدمی:
1. محیط:
اساساً رفتاری که آدمی از خود نشان می‌دهد حاصل شرایط محیطی و المان‌های محیطی اوست.
از نظر روانشناسی اجتماعی، محیط تأثیر اصلی را بر رفتارهای آدمی دارد و وقتی در یک محیط خاص قرار می‌گیرند خود را با آن هماهنگ می‌کنند.
اگر شخصی را در یک محیطی که همه از موضوعی خاص تبعیت می‌کنند قرار دهید او نیز تبعیت خواهد کرد اما اگر در محیطی که چهارچوب ندارد قرار گیرد از خود رفتارهای خلاقانه نشان می‌دهد و اگر در محیطی قرار گیرد که همه به سبک خاصی عمل نمایند او نیز متمایل به انجام آن کار خاص خواهد شد.
بنابراین «محیط» یکی از عوامل تأثیرگذار در رفتارهای هر فرد است.
2. شخصیت:
به‌رغم اثر مهم محیط در رفتارهای آدمی، اما دو نفر که همزمان در محیط یکسان باشند رفتارهای متفاوتی از خود نشان می‌دهند.
شخصیت، مجموعه‌ای از تمایلات نسبتاً پایدار در طول زمان است که منجر به بروز رفتارها، افکار، الگوهای فکری مختلف می‌شود.
به نظر روانشناسان شخصیت، این تمایلات یا شخصیت آدمی است که تأثیر مهمی در رفتارهای او دارد.
3. هورمون‌ها:
اتفاقات بیولوژیکی در بدن آدمی وجود دارند که مهمترین تأثیر را بر رفتارهای او دارند.
انسان‌ها دو دسته‌اند: یک‌سری دوست دارند صبح بلند شوند و دارای انرژی خیلی خوبی هستند و صبح حالشان حسابی خوب است، تمرکز دارند اما بعدازظهر از انرژی آنها کاسته شده و حالشان کم‌کم به سمت خواب آلودگی و خمودگی می‌رود و در حدود ساعت 21 و 22 حسابی خسته هستند و تمرکزی برای انجام کار بیشتر ندارند.
دسته دیگر هورمون‌های سرحالی و صبح‌شان با تأخیر ترشح می‌شود. صبح سرحال نیستند، تمرکز ندارند اما بعدازظهر یا حتی شاید شب در اوج تمرکز و انرژی و خوشحالی خود قرار دارند.
شناختن هورمون‌ها و واکنش‌های شیمیایی که در بدن اتفاق می‌افتد بخش مهمی از خودشناسی به جهت مدیریت آن است و مربی یا کوچ برای حداکثر اثرگذاری بر دیگران و مدیریت آنها باید از اسرار هورمون‌ها باخبر باشد.
اندورفین، دوپامین، سِروتونین و اُکسی‌توسین چهار هورمونی هستند که به هورمون‌های شادی‌آور معروف‌اند و هر حال خوبی که آدمی در زندگی دارد لاجرم تحت تأثیر ترشح طبیعی یک یا چند از این هورمون‌ها خواهد بود.
اندورفین:
به عنوان هورمون ورزش و فعالیت معروف است. ترکیبات شیمیایی اندورفین هیچ تفاوتی با مورفین ندارد. یعنی به صورت طبیعی و بدون نیاز به مواد مخدر می توانید مخدر طبیعی و خالص بدون هیچ مشکلی داشته باشید.
بر اثر فعالیت شدید بدنی به ویژه وقتی که عروق فعال می‌شوند، قلب سریع می‌زند و شما عرق می‌کنید و زمانی که عضلات و ماهیچه‌ها شروع به حرکت می‌کنند برای تسکین درد ناشی از عضلات و حرکت ماهیچه‌ها بدن هورمونی ترشح می‌کند که بتواند این درد را تسکین دهد. پس می‌توانید با اضافه‌کردن فعالیت روتین روزانه بدنی به زندگی شخصی و کاری خود، باعث شوید که نوعی مخدر که فوق‌العاده در احوالتان تأثیر مثبت دارد در بدنتان ترشح شود.
اندورفین باعث کاهش اضطراب می‌شود و به ویژه برای شطرنجبازانی که در جریان بازی دچار استرس می‌شوند، دوای درد است.
دلیل این که بعضی‌ها حالشان خوب نیست، کمبود اندورفین است. مطالعات نشان می‌دهد که ترشح اندورفین در بدن باعث بهبود حافظه نیز می‌شود.
در هر شرایطی مربی باید به فکر ترشح طبیعی اندورفین در بدن هنرجویان و اعضای تیمش باشد.
دوپامین:
هورمون لذت‌های دنیوی است. از سوی دیگر هورمون به دست آوردن چیزی یا نائل شدن به انجام عملی است.
اندورفین معمولا ۱۲ ساعت در بدن ماندگاری دارد اما دوپامین فقط 6 ساعت در بدن خواهد ماند و از اندورفین عمر کوتاه‌تری دارد.
ترشح این هورمون عاملی برای ایجاد انگیزه و لذت و شادی بعد از رسیدن به هدف است. دوپامین به‌طور کلی هورمون دستیابی به هدف محسوب می‌شود.
کمبود دوپامین در مغز باعث می‌شود فرد خود را دست‌کم گرفته و کارهای خود را همواره به عقب بیاندازد و از تلاش کردن دوری کرده و دنبال راه حل‌های ساده باشد.
توصیه‌ی دوپامینی به کوچ و مربی
-بعضی از مربیان برای کار در شرایط سخت و ترشح دوپامین در بدن برای اعضای تیم خود هدف‌گذاری می‌کنند.
مطالعات نشان می‌دهد هدف در زندگی مهم است. «ریز ریز به هدف رسیدن» باعث ترشح دائم دوپامین می‌شود و دوپامین امید و انگیزه‌ی ادامه ی کار می‌دهد و حال آدمی را خوب می‌کند.
مربیان با هدف‌گذاری و تکه تکه کردن اهداف اصلی به هدف‌های کوچکتر و کنترل دامنه ی آنها می‌توانند ترشح مداوم دوپامین را مدیریت کنند. البته به شرطی که بعد از رسیدن به هر هدف کوچک جشن کوچکی برای این منظور برپا شود.
احتمالاً مهمترین هورمون برای تداوم تمرین‌های دشوار هدفمند شطرنجی دوپامین است و باید در شیوه ی هدف‌گذاری در برنامه ی آموزش دقت عملکرد داشت.
سروتونین:
-به آن هورمون رهبری هم گفته می‌شود. برخلاف اندورفین که ۱۲ ساعت و دوپامین که ۶ ساعت در بدن می‌ماند، سرتونین بیش از ۷۲ ساعت در بدن ماندگاری دارد. بنابراین لذت نسبتاً پایداری ایجاد می‌کند.
بر خلاف اندورفین و دوپامین، با تنهائی نمی توان سروتونین ترشح کرد. سروتونین یک هورمون اجتماعی است و باید شخص ثالث به شما سروتونین دهد و شما نمی توانید خود به تنهائی سروتونین تولید کنید و اگر جماعتی در کار نباشد سرتونینی در کار نیست.
مطالعات نشان می‌دهد افرادی که کمتر خانواده دارند، کمتر در جمع هستند، عمرشان کوتاهتر است. در حقیقت سروتونین نوعی هورمون سلامتی محسوب می‌شود، سیستم ایمنی بدن را تقویت کرده و نوعی عامل ضد افسردگی است.
چگونه می‌توان موجب ترشح سرتونین در دیگران شد؟
فعالیتهای فرهنگی و گروهی عامل ایجاد سروتونین در بدن هستند. اگر از دیگران تعریف، از تلاش‌های آنها قدردانی کنیم و به آنها احترام گذاریم و آنها باور کنند که این نیت واقعی ماست در بدنشان سروتونین ترشح می‌شود. اشعه فرابنفش آفتاب تولید ویتامین D و سروتونین را افزایش می‌دهد. حتی فکر کردن به موفقیت‌های قبلی نیز عاملی برای تولید این هورمون در بدن است.
بنابراین بخش مهم ماجرای ترشح سروتونین این است که من باور کنم واقعاً این کار در حال انجام است. اگر دیگران مرا تشویق کنند، مرا ببینند و قدر زحمات مرا بدانند در بدنم سروتونین ترشح می‌شود. هورمونی پایدار با لذتی ماندگار که باعث زنده ماندن افراد می‌شود.
استفاده‌‌ی زیاد و بی‌مورد از کلماتی محبت‌آمیز نظیر «تشکر» می‌تواند استراتژی ناموفقی برای انگیزه دادن و ترشح سروتونین در دیگران دارد. اما پدر، مادر، همسر، مربی یا کوچ یک تیم حتماً باید بفهمد که اعضای تیم نیاز به احترام و دیده شدن دارند.
اکسی‌توسین:
به هورمون عشق، هورمون محبت، هورمون اعتماد، هورمون کمک‌کردن، هورمون سخاوت، هورمون دوستی، هورمون تیم، نیز معروف است.
تشابه این هورمون با سروتونین در این است که یک هورمون اجتماعی است و اگر دیگرانی در کار نباشند اکسی‌توسین ترشح نمی‌شود.
تشابه دیگر آن با سروتونین در این است که بسیار پایدار و بیش از ۷۲ ساعت در بدن ماندگار است.
اما تفاوت آن با سروتونین در این است که اکسی‌توسین دو طرفه است، یعنی اگر من اکسی‌توسین بدهم حتما اکسی‌توسین می‌گیرم.
کسانی که دوست صمیمی و معاشرت‌های اجتماعی معنادار و عمیقی دارند اکسی‌توسین در بدنشان ترشح می‌شود و احساس می‌کنند دیگران حقیقتاً دوستشان دارند، به آنها محبت و اعتماد دارند. اکسی‌توسین هورمون لمس‌کردن، هورمون دست دادن، هورمون سخاوت به خرج دادن است.
نکته‌ی مهمی در ارتباط میان مربی و هنرجو و در رابطه با اکسی توسین وجود دارد. زمانی که در این میان اعتماد وجود نداشته باشد اکسی توسینی درکار نیست، بنابراین باید رابطه ی میان مربی و هنرجو مانند یک خانواده و اعتماد مابین آنها برقرار باشد.
نکته‌ی مهم:
کورتیزول مسدودکننده و باعث اختلال همه‌ی این هورمون‌هاست. یعنی گیرنده‌های هورمون‌های خوشحالی را مسدود می‌کند و مادامی که کورتیزول در بدن ترشح شده، هیچ‌کدام از این خوشحالی‌ها را نخواهید داشت و جذب نمی‌شوند. کورتیزول بر اثر عدم اعتماد، توهین، تحقیر، این که با دروغ و ریا مواجه شوید در بدن افراد ترشح می‌شود.
نویسنده مقاله: محمّد خیرخواه
تاریخ: ۲۴ فروردین ۱۴۰۰
منبع: کانال منابع آموزشی شطرنج