- حس تشخیص خطر
- FeedBack
- FeedForward
- اهمیت زمان شناسی
- مارک دوروتسکی
- سیستم اعلان خطر بازیکن
- فصل دوم کتاب
- فصل سوم کتاب
- فصل چهارم کتاب
- فصل پنجم کتاب
- فصل ششم
- فصل هفتم
- فصل هشتم
- اطلاعات کلی
- منابع
به نظر آلکساندر کوتوف اینکه در زمان مناسب متوجه خطر قریب‌الوقوع در صحنه‌ی نبرد باشی از کاربردهای مهم «حس تشخیص خطر» در شطرنج است. این بدان معناست که برخی علائم مشخص که احتمالاً در لایه ضمیرناخودآگاه ما عمل می‌کنند، به عنوان هشداری برای شطرنجباز عمل نموده و ضرورت بالا بردن سطح هوشیاری و تمرکز او را گوشزد می‌کنند.
در علم مهندسی کنترل، حسگرها یا نشانگرهای مختلف معمولاً نقش جمع‌آوری و فرآهم آورنده‌ی بازخورد یا همان FeedBack سیستم را دارند و نشان می‌دهند کدام بخش از فرآیند سیستم در جهت نادرستی در حال حرکت است و احیاناً تصمیم درستی برای تصحیح ادامه‌ی مسیر باید تدبیر شود. اما در شطرنج با نشانگرهایی سروکار داریم که پیش‌خورد FeedForward یا پیش‌خبردهنده هستند و وقوع خطائی در آینده را نوید می‌دهند.
در فرآیند FeedForward مسائل و مشکلات را قبل از شکل‌گیری خواهیم دید و نگاه رو به عقب نداریم و اصولاً در اینجا این نوع نگاه دیرهنگام است و جست‌وجوی دلایل عدم رسیدن به هدف طرح، ارزش عملی ندارند.
به نظر استادبزرگ نیکولای کروگیوس، روانشناس تیم ملی شطرنج شوروی سابق، یکی از متغیرهای وابسته به «حس تشخیص خطر» زمان‌سنجی درست است: به‌عنوان مثال بازیکن تشخیص می‌دهد اگر معطل کند شکست خواهد خورد و تنها اکنون باید اقدامی فوری با ضد حمله انجام دهد وگرنه بعداً شانسی برای این اقدام وجود نخواهد داشت. این حس زمان‌شناسی خود را در قالب حس تشخیص خطر نمایان می‌سازد.
مارک دوورتسکی فقید مکانیزم عملکرد «حس تشخیص خطر» در جریان بازی شطرنج را به بهترین شکل ممکن توصیف کرده است:
حریف حرکتی به‌ظاهر خنثی انجام می‌دهد اما بنا به دلایلی هوشیاری ما بر‌انگیخته می‌شود و بی‌درنگ نیرنگ پنهان در آن هویدا می‌شود. یا در جای دیگر: توجه جدی به حرکتی که در نگاه اول بسیار وسوسه‌انگیز است را رها کرده تنها به این دلیل که احساس می‌کنیم دلیل موجهی برای رد آن وجود خواهد داشت و یا در نمونه‌ی دیگر: شاخه‌ای که در محاسبات به سود خود یافته‌ایم را مکرراً بازبینی و کنترل می‌کنیم تا سرانجام خطایی در جریان محاسبه آن پیدا می‌کنیم.
عملاً هر بازیکن به مرور زمان برای خود یک «سیستم اعلان خطر» تعبیه می‌کند که هدف آن اعلان خطر واقعی موجود یا بالقوه در پوزیسیون است. این سیستم هشدار به مرور زمان و با کسب تجربه توسعه بیشتر پیدا خواهد کرد. ایده‌ی کلی در آن است که هر نشانه می‌تواند زنگ خطری را به صدا در‌آورده که اکنون محاسبه دقیق‌تر شاخه‌ها ورای دلایل استراتژیک موجود ضروری است.
باید توجه داشت که این نشانه‌ها تنها احتمال بروز یک موقعیت خطرناک را نهیب می‌زنند و شاهدی بر ایجاد قطعی آنها نیستند. در شطرنج به هیچ عنوان از پیش نمی‌توان وقوع یک رویداد را به اثبات رساند اما داشتن حس خوب تشخیص خطر بدون تردید بسیار ارزشمند است.
آماتزیا اَونی در ادامه و در فصول مختلف کتاب تلاش دارد این سیستم هشدار دهنده‌ی خطر را به خوانندگان خود معرفی کند و با ذکر مثال‌های عملی عملکرد هر یک را در بازی نمایان سازد:
در فصل دوم برخی خطرهای کاملاً واضح شطرنجی را شرح می‌دهد:
- تنها رها کردن شاه بدون حمایت مناسب دیگر مهره‌ها
- ضعف عرض آخر
- گرفتار آچمز ابدی شدن
- گرفتن پیاده‌‌های سمی
- استقرار سوار در جائی که راه فراری ندارند
در فصل سوم کوتاهی متداول در حس تشخیص خطر در فاکتورهایی که به عملکرد حریف وابسته هستند را بازنمایی می‌کند:
- زمانی که حریف گشایش خود را بد اجرا می‌کند
- زمانی که بازی حریف قابل درک نیست
- زمانی که حریف ابراز بی تفاوتی می‌کند
در فصل چهارم کوتاهی متداول در حس تشخیص خطر در مواردی که به فاکتورهای پوزیسیونی مربوط می‌شوند را نشان می‌دهد:
- وقتی پوزیسیون آشنا به نظر می‌رسد
- صدای سکوت در وضعیت
- وجه تاریک زمانی که تسلط پوزیسیونی داریم
- زمانی که در وضعیت (تقریباً) سواری باقی نمانده
- حرکت‌هایی که حس ایجاد امنیت کاذب به ما می‌دهند
در فصل پنجم به کوتاهی در حس تشخیص خطر در مواردی که به فرآیند فکرکردن مرتبط هستند اشاره می‌کند:
- خطرهای واقعی و خیالی
- کم توجهی به طرح‌های طرف مقابل
- در زمان حمله از خیر دفاع گذشتن
- زمانی که در شرف کسب پیروزی هستیم
- زمانی که تصور می‌کنیم خطر برطرف شده است
و در فصل ششم تلاش دارد تا انواع حس خطر را در کنار هم بررسی کند و به مفهوم عدم تطابق میان آنها اشاره کرده است.
در فصل هفتم به شیوه‌های بهبود و توسعه حس تشخیص خطر اشاره کرده است:
- ایجاد نگرش درست
- و تکنیک‌های مختلف کوچینگ در این زمینه
در فصل هشتم به هنر فریبکاری و به اشتباه انداختن حریف اشاره کرده است.
در مجموع کتاب آماتزیا اَونی به نکات بسیار جالبی اشاره دارد که کمتر در منابع مختلف شطرنجی بدان اشاره شده است. احتمالاً استادبزرگ لارس بوهنسن نیز در درس ششم «استادی در شطرنج» خود از محتوای کتاب آماتسیا اَونی بهره‌ی فراوان برده است.
در پایان شاید اشاره به این نکته جالب باشد که مابین «تفکر پیشگیرانه» و «حس تشخیص خطر» در شطرنج ارتباط تنگاتنگی برقرار است و بعداً در این مورد گفتگوی بیشتری می‌توان ترتیب داد.
عنوان کتاب: مفهوم خطر در شطرنج
نویسنده کتاب: روانشناس و استاد اسرائیلی فیده، آماتزیا اَونی
ناشر: Cadogan Chess, 1994
نویسنده مقاله: محمّد خیرخواه
تاریخ: ۱۲ اردیبهشت ۰۱
منبع مقاله: کانال منابع آموزشی شطرنج