یادآوری محتوای کتابی با رویکردی کاملاً نوین و جالب که نامزد دریافت جایزه‌ی «یوری آورباخ و ایساک بولسلاوسکی» توسط فیده به عنوان بهترین کتاب سال ۲۰۲۰ نیز بوده است:
سوژه‌ی اصلی کتاب: استفاده از قدرت ایده‌پردازی ماشینی و درک منطق آنها با هدف بهبود روش تفکر انسانی و تقویت شهود شطرنجی
در حال حاضر شاید هیجان‌انگیزترین حوزه‌ی شطرنج، بررسی ارتباط میان خلاقیت آدمی و کامپیوتر باشد.
هسته‌ی هوش مصنوعی آلفازیرو که برمبنای خرد خویش و بدون دخالت آدمی شطرنج آموخته بود با شکست استاک‌فیش 8 که بر پایه‌ی دانش و تجربه‌ی انسانی برنامه‌ریزی شده بود افق ایده‌پردازی میلیون‌ها انسان را دگرگون ساخت.
ایده‌های موجود در بازی‌های آلفازیرو گوئی از جهانی دیگر آمده بودند.
در قرن بیستم «آلکساندر کوتوف» سخن از «همانند استادبزرگ فکر کنید» می‌زد اما اکنون سوژه‌ی روز «همانند ماشین فکر کنید» شده است.
شطرنج انسانی محدودیت‌هایی بر مبنای نشانه‌های متداول زیر دارد:
• درست یا غلط بودن گزاره‌ها،
• الگوهای مختلف اندیشیدن که حاصل تجربه‌ها‌ی قبلی انسانی است،
• روانشناسی ریسک و پذیرش خطر،
• دوری و هراس از باخت،
• مدیریت زمان و تمپوی بازی،
• و تصمیم‌گیری در شرایطی که عدم قطعیت وجود دارد،
اما شطرنج ماشینی از همه‌ی این محدودیت‌ها مبراست.
انجین‌ها همیشه حرکت‌هایی را بررسی می‌کنند که اکثر شطرنجبازان از جمله نخبگان فوراً با شهود خود آنها را مردود می‌دانند.
انجین‌ها برخلاف آدمی تحت تأثیر خصوصیات و عواطف انسانی نظیر تمرکز (یا فقدان آن)، خستگی، هیجان، ترس و نظایر آن قرار نمی‌گیرند. به همین سبب تعداد خطاهای تاکتیکی در شطرنج مدرن کامپیوتری مطلوب و قابل اغماض است.
تمرکز این کتاب بر روی حرکت‌هایی است که توسط انجین‌ها پیدا می‌شوند اما بازیکنان برتر جهان در جریان بازی به سختی می‌توانند آنها را بیابند.
• آیا الگو و منطق این حرکت‌ها در پوزیسیون‌های مختلف را می‌توان پیدا کرد؟
• آیا آدمی می‌تواند مشابه ماشین «فکر» کند؟
این سوژه‌ها پرسش‌هائی هستند که سفر هیجان‌انگیز کتاب با آنها آغاز می‌شود.
در کتاب قبلی این دو نویسنده‌ی اسرائیلی با عنوان «شطرنج نامتداول بازی کنید و برنده شوید» که جوایز متعددی نیز دریافت کرد، به سوژه‌ی شکستن قواعد کلاسیک شطرنج با ظهور شطرنج ماشینی پرداخته شده بود.
از آن زمان تاکنون توانائی محاسبه‌ی ماشین به شدت افزایش یافته و سطح قدرت انجین‌ها بسیار بالا رفته و توان تجزیه و تحلیل آنها به افق‌های جدیدی دست یافته است.
حرکات ماشینی
در آن کتاب علاقه‌ای به نمایش حرکت‌های ماشین که حاصل عمق زیاد محاسبه بود وجود نداشت چراکه کاملاً مشخص است چنین ارزیابی‌های طولانی از عهده‌ی هر انسانی خارج است و مدنظر ایشان نیز نبوده است. در عوض به دنبال «ایده‌های عمیق و نامتعارفی بودند» که بر خلاف تصورات و عادات جاری آدمی بوده اما در عین حال کاملاً در حد توانائی‌های او نیز هستند.
به نظر آنها این امکان فرآهم آمده تا جهش دیگری در توانائی اندیشدن آدمی ایجاد شود.
در این سفر ماجراجویانه، حرکت‌هایی جمع‌آوری شده که در آنها مفاهیم و ایده‌هائی توسط ماشین پیدا می‌شود که حتی بازیکنان برتر و معاصر جهان در جریان بازی قادر به دیدن آنها نیستند و در مورد بازی‌های دوران پیش از ورود ماشین، قهرمانان و تحلیلگران کلاسیک شطرنج جهان نیز حتی در جریان تحلیل بعد از بازی متوجه چنین ایده‌ها و مفاهیمی نشده‌اند!
به محض اینکه این حرکت‌ها برای ما آشکار شوند، درک منطق آنها نیز قابل فهم خواهند شد. اما با این حال بازهم امکان از دست‌دادن و ندیدن این ایده‌ها در جریان بازی کماکان به سادگی به قوت خود باقی است.
چرا این پدیده هر از چند گاهی اتفاق می‌افتد؟
در این کتاب تلاش شده با بررسی محدودیت‌ها و ضعف مشترک موجود در اندیشه‌ی آدمی به این پرسش مهم پاسخ داده شود.
هدف اصلی نویسندگان در این کتاب یاری انسان شطرنجباز، برای دستیابی به شهودی «ماشین-گونه» است.
با چنین نگاهی به آن حرکت‌های ویژه، که عموماً پشت پرده‌ی اصلی صحنه‌ی بازی هستند و با چشم غیرمسلح انسانی قابل رویت نیستند، می‌توان به تقویت قدرت تحلیلی بازیکنان در جریان بازی یاری رساند.
در حقیقت آن حرکت‌هایی که همواره پشت پرده باقی می‌مانند «قهرمانان نقش اول» این کتاب هستند.
به باور برخی، بازیکنان برتر معاصر، از خلاقیت مناسب در جریان بازی دور شده‌اند و بسیاری از بازی‌های نخبگان شطرنج (دست‌کم با زمان استاندارد بازی) با تساوی‌های بی‌شور و شوق و کسل‌کننده به پایان می‌رسند. تفاوت بسیار ناچیز در قدرت بازیکنان همراه با هراس از باخت، منجر به بازی‌هایی محتاطانه و فاقد درخشش کافی می‌شوند.
در این میان می‌توان به سخن مربی و کوچ سرشناس اکراینی جهان ولادیمیر توکماکوف اشاره داشت که در آخرین کتاب خود چنین ذکر کرده است
به نظر برخی از منتقدان مقصر اصلی در این میان رایانه‌ها هستند. مطمئناً بازیکنان برتر و تیم تدارکاتی آنها زمان زیادی را با یاری ماشین، صرف آماده‌سازی قبل از بازی می‌کنند تا با این ترتیب پادزهر هر مانوری را پیدا کنند که مطمئناً این خود عاملی برای آن تساوی‌های کسل‌کننده خواهد بود
از سوی دیگر، برخی دیگر بر این باور هستند که پیشرفت فن‌آوری و این حقیقت که نرم‌افزارهای شطرنج به وضوح از بازیکنان برتر انسانی قوی‌ترند، خود عاملی برای انتقال ساده‌ی دانش، به این شطرنجبازان انسانی خواهند بود و آنها را قادر خواهد ساخت تا نگاهی اجمالی به ایده‌های بدیع داشته باشند، تفکر شطرنج رایج خود را به چالش کشند و به آنها کمک می‌کند تا در بازی به موفقیت بیشتری دست یابند.
نویسندگان کتاب در اقدامی جالب برای تهیه محتوای آن از شبکه‌ی اجتماعی فیس‌بوک استفاده کرده تا با ارتباط با استادان بزرگ در گوشه و کنار جهان و جمع‌آوری نقطه نظرات آنها در یافتن چنین حرکت‌های ویژه‌ای همکاری جمعی صورت پذیرد.
هدف پیدا کردن آن حرکت‌هایی است که در توان محاسبه‌ی بشر می‌باشد اما برای پیدا کردن آنها موانع مفهومی وجود دارد.
خوشبختانه استادان بزرگ از گوشه و کنار جهان، پوزیسیون و تحلیل‌های جالب خود را با این ترتیب ارسال کرده‌اند و مجموعه بسیار نفیسی در این کتاب در کنار هم جمع‌آوری شده که منبع بسیار خوبی برای آشنائی با ایده‌های نوین در شطرنج است که در هیچ منبع قبلی مشاهده نشده است.
امروزه شطرنجبازان منابع بیشتری برای یافتن ایده‌های نوین دارند و این ایده‌ها در بطن تجزیه و تحلیل انجین‌ها قرار دارند.
در این کتاب نمونه‌هائی جمع‌آوری شده که در نگاه اول کاملاً احمقانه به نظر می‌رسد اما با بررسی دقیق بعدی، سرشت منطقی آنها آشکار می‌شود.
جنس این ایده‌ها می‌تواند تاکتیکی یا استراتژیک باشد و حتی می‌توانند در مرحله‌ی آخربازی باشند و بدون تشخیص این ایده‌ها پوزیسیون‌های اشاره شده کسل‌کننده خواهند بود. برخی از آنها تهاجمی و برخی دیگر تدافعی هستند.
به هر ترتیب «ایده‌پردازی و انتخاب حرکت در شطرنج» مهمترین موضوع مورد بحث در طول تاریخ بوده و اکنون با یاری انجین‌های مسلح به هسته‌های هوش مصنوعی می‌توان به «قدرت ایده پردازی ذهن بشر» یاری رساند و توانائی‌های آن را بهبود بخشید. در تابستان پارسال کتاب جالب «هنر ایده‌پردازی و انتخاب حرکت در شطرنج» به قلم مربی سرشناس گرجستانی گاپریندشویلی را با همکاری استادبزرگ پویا ایدنی تهیه و انتشار دادیم که به عنوان پیش‌نیاز مطالعه‌ی این کتاب توصیه می‌شود.
نویسنده: محمّد خیرخواه
تاریخ: ۲۷ شهریور ۰۱
منبع: کانال منابع آموزشی شطرنج.
نویسندگان: نوآم مانیلا و زیو زوهر
ناشر و سال انتشار: ۲۰۲۰, Quality chess