- تفاوت پوزیسیون برتر و برنده
- محدوده‌ی ضریب خطا
- روانشناسی بُرد در پوزیسیون‌های بهتر
- احساسات در بازی
- اصول مهم کتاب
برداشتی از درس هفتم سری آموزشی «استادی در شطرنج» نوشته‌ی استادبزرگ دانمارک لارس‌بوهنسن (استادیار انسیتو تکنولوژی ملبورن فلوریدای آمریکا در مدیریت ورزشی و استراتژی کسب‌وکار)
هیچ‌چیز لذت‌بخش‌تر از این نیست که شطرنجباز بعد از اتمام مرحله‌ی گشایش به هر میزان در پوزیسیون خود برتری داشته باشد. اما تبدیل این برتری به پیروزی نباید کار ساده‌ای باشد.
در شطرنج محدوده‌ی کسب تساوی وسعت زیادی دارد و دارا بودن برتری به تنهائی تضمینی برای کسب نتیجه نیست. این درس و محتوای کتاب قصد توانمندسازی شما در تبدیل پرشمارتر «پوزیسیون‌های بهتر» به «پوزیسیون برنده» را دارد.
تفاوت پوزیسیون برتر و برنده
توجه داشته باشید که در اینجا روی سخن در مورد پیروزی در «پوزیسیون‌های برنده» winning position نیست بلکه تمرکز تنها بر روی «پوزیسیون‌های بهتر» better position است.
بسیاری از بازیکنان میان این دو نوع برتری و پوزیسیون اختلافی قائل نمی‌شوند. وقتی صاحب «پوزیسیون برنده» هستید، در حقیقت صاحب «برتری قاطع» بوده و در جریان ادامه‌ی بازی به شرطی که در انتخاب و اجرای حرکات صحیح اشتباه نکنید با هر شیوه‌ی دفاع حریف، پیروز میدان خواهید بود. برتری شما در برابر بهترین دفاع ممکن نیز، قاطع است. حتی مگنوس‌کارلسن، گری‌کاسپاروف و یا هودینی (کامپیوتر) نیز بدون «یاری شما» نجات نخواهند یافت! مطمئناً حریف تمام تلاش خود را خواهد کرد تا با پیچیده‌کردن بازی و دام‌گستری، بازی را حفظ کند اما اگر تمرکز شما همواره بر هدف نهائی خود باشد و گول حقه‌های حریف را نخورید حقیقتاً از دست او کاری ساخته نیست.
با اینکه کسب پیروزی با «پوزیسیون برنده» خود یک مهارت مهم است اما در این کتاب تمرکز ما بر روی آن نیست! در عوض تمرکز ما بر چگونگی کسب پیروزی تنها با داشتن «پوزیسیون بهتر» و نه «پوزیسیون برنده» است. در حقیقت پوزیسیون‌هائی که در آنها «برتری جزئی» یا حتی «برتری واضح» داریم و میزان این برتری هنوز سرنوشت‌ساز و قاطع نیست.
باید دانست که در برخورد با چنین پوزیسیون‌هائی در صورت دفاع دقیق حریف کسب پیروزی حتی با داشتن چنین برتری‌هائی امکان‌پذیر نیست و بازی با نتیجه‌ی تساوی به پایان خواهد رسید و پوزیسیون همچنان در «محدوده‌ی تساوی» قرار دارد.
در روزگاری نه چندان دور شطرنجبازان برای نمایش ارزیابی خود از علائمی که نشریه‌ی انفورماتور اختراع کرده بود استفاده می‌کردند. به عنوان مثال += نشان از برتری جزئی سفید در حالیکه ± به برتری واضح سفید اشاره دارد. اما اکنون برای نشان دادن میزان «برتری» از معیارهای ارزیابی‌های کامپیوتری که با واحد «پیاده» و با دقت «صدم پیاده» است استفاده می‌شود.
اکنون اگر در جریان ارزیابی میزان برتری بیشتر از 1.5 باشد، پوزیسیون برنده بوده و در برابر بهترین دفاع نیز تاب آورده و برنده می‌شود. در مقادیر کمتر از آن پوزیسیون همچنان در محدوده‌ی تساوی قرار دارد.
شطرنجبازان معاصر عاشق گفتگو دربارهی اینگونه برتری‌ها هستند. «در اینجا انجین برتری 0.4+ را به من داد» و یا «بعد از گشایش به طور واضح بهتر بودم» گزاره‌هائی هستند که بیرون سالن مسابقات شنیده می‌شوند.
محدوده‌ی ضریب خطا
اما این اعداد واقعاً چه معنائی دارند؟
در عمل از نظر من (هنسن) شاید بهتر باشد که از اینگونه برتری‌ها به عنوان «محدوده‌ی ضریب خطا» یاد کنیم. داشتن برتری به این دلیل مهم است که گنجایش ارتکاب خطای دارنده‌ی آن نسبت به حریف بیشتر می‌شود.
به‌عنوان مثال اگر برتری شما مثلاً چیزی معادل 1.1+ است، گنجایش ارتکاب یک یا دو اشتباه را در ادامه‌ی بازی خواهید داشت و پس از آنها این میزان برتری کاهش و مثلاً به عدد 0.3- خواهد رسید. هر دو عدد 1.1+ و 0.3- در محدوده‌ی تساوی قرار دارند و بنابراین به‌رغم بروز خطا نتیجه‌ی نهائی از نظر تئوریک تغییری پیدا نخواهد کرد. اما اگر از حریف شما که در این مثال با پوزیسیونی با ضعف 1.1- آغاز کرده خطائی سرزند برتری شما ناگهان به 1.6+ رسیده که اکنون دیگر سرنوشت‌ساز و قاطع خواهد بود.
بعد از مطالعه‌ی محتوای این کتاب خواهید آموخت که چگونه فرصت افزایش میزان برتری را از مقادیر «جزئی» یا «واضح» به نوع «برنده» یا «قاطع» ایجاد کنید.
روانشناسی بُرد در پوزیسیون‌های بهتر
تبدیل یک پوزیسیون «بهتر» به نوع «برنده» آن بیشتر از هر چیز به پارامترهای روانی مرتبط است. داشتن برتری تضمینی برای کسب پیروزی نیست و آگاهی از این موضوع اولین گام مؤثر برای غلبه بر پارامترهای روانی است.
بسیاری از شطرنجبازان بعد از بازی گله‌مندند و شکایت اینچنینی می‌کنند: «من کاملاً بهتر بودم و متوجه نشدم چه شد که نتوانستم در این بازی پیروز شوم؟»
اما نکته‌ی اصلی دقیقاً در همین‌جا نهفته است. درست است که پوزیسیون شما بهتر بود اما برنده نبود و بنابراین بازی در محدوده‌ی تساوی قرار داشت. در چنین شرایطی تا زمانی که حریف به خوبی دفاع کند و بی‌دقتی فاحش نداشته باشد نتیجه‌ی منطقی بازی باید تساوی باشد. پس به جای اینکه خود را برای عدم کسب پیروزی سرزنش کنید بهتر است از مهارت حریف در فن دفاع تعریف و تمجید نمائید.
حتی بدتر از این زمانی است که در جریان بازی دچار یأس و سرخوردگی می‌شوید، چون فکر می‌کنید به‌رغم داشتن برتری به پیروزی نزدیک نمی‌شوید. حریف خوب دفاع می‌کند و پیشرفتی حاصل نمی‌شود. به همین سبب شکیبائی خود را از دست داده و تلاش می‌کنید بیش از حد تهاجمی بازی کنید تا شاید بتوانید آن‌چیزی که به غلط تصور می‌کنید حق شماست و باید منجر به پیروزی شود حاصل گردد. اما سرخوردگی حاصل بازهم توجیه ندارد، زیرا نتیجه‌ی طبیعی و به‌حق بازی به‌رغم وجود برتری تساوی است.
اینکه حریف شما در یک پوزیسیون بهتر و نه برنده خوب دفاع می‌کند نباید موجب رنجش شما شود و این موضوع مهمی است. تلاش کنید از اصولی که در محتوای این کتاب گنجانده شده پیروی کرده و اگر حریف همچنان به دفاع دقیق خود ادامه می‌دهد دیگر کاری از دست شما بر نمی‌آید و او شایسته‌ی نتیجه‌ی تساوی است. شکیبائی خود را از دست ندهید و از پافشاری بی‌مورد پرهیز کنید.
احساسات در بازی
همچنین شطرنجبازانی را دیده‌ام که با داشتن برتری غرّه شده و تصّور می‌کنند به صرف داشتن برتری، بازی به شکلی خودکار منجر به بُرد خواهد شد. این نیز اشتباه بزرگی است. در کتاب دیگری در این سری دروس، دربارهی شیوه‌ی نباختن در شطرنج گفتگو و در آنجا اشاره کردیم که:
بیشتر شطرنجبازان بیش از آنکه از بُرد لذت ببرند از باخت مُتنفر هستند.
بازیکنی که در خطر باخت قرار دارد تلاش و تمرکز خود را برای فرار از باخت وحشتناک افزایش می‌دهد.
بنابراین وقتی صاحب برتری هستید باید متوجه باشید که حریف هر چه به ورطه‌ی نابودی نزدیکتر می‌شود تلاش و تمرکز بیشتری برای یافتن راهی برای مقابله از خود نشان خواهد داد. بنابراین اگر به خود غرّه شده و از تلاش و عزم خود بکاهید در حالیکه حریف در نمایش نهایت تلاش خود باشد قطعاً نتیجه‌ی کار مشخص است. به همین سبب است که بازیکنان باتجربه به ویژه هنگامی که صاحب برتری هستند تمرکز و هوشیاری بیشتری دارند. آنها خوب می‌دانند که بخش مشکل کار فرآیند تبدیل برتری به امتیاز کامل است و این فرایند کماکان پیش روست.
وقتی صاحب برتری هستید باید بیش از حد متمرکز و هوشیار باشید چون حریف شما نیز در چنین حالتی قرار دارد!
وقتی برتری دارید باید بیش از قبل تمرکز داشته باشید و این موضوع از اهمیت زیادی برخوردار است و برای آن دلیل دیگری نیز وجود دارد.
از نظر علمی مشخص شده وقتی شطرنجباز برتری دارد نسبت به زمانی که پوزیسیون متعادل است احتمال بروز خطا بیشتر است.
این موضوع را پروفسور علوم کامپیوتر «کن ریگان» که استاد بین‌المللی شطرنج نیز هست یافته است. او یافته‌های خود را در جریان تهیه الگوئی برای کشف تقلب در شطرنج پیدا کرده است. او با استفاده از این الگوی خود می‌تواند متوجه تقلب بازیکنان در جریان مسابقات به ویژه مسابقات آنلاین گردد.
به عنوان یک نتیجه‌ی جانبی در جریان این تحقیق پروفسور ریگان متوجه شده که وقتی یکی از بازیکنان به اندازه نیم پیاده برتری (0.5+/-) دارد 60 الی 90% خطای بیشتری نسبت به پوزیسیون متعادل از او سر می‌زند. با توجه به یافته‌های پروفسور ریگان، بازیکنی که برتری دارد و بازیکنی که ضعف دارد هر دو اشتباهات بیشتری مرتکب می‌شوند. همانطور که در بالا به این نکته اشاره شد، خطر لغزش برای طرفی که ضعف دارد بیشتر است چون گنجایش و حاشیه‌ی خطای بسیار باریک‌تری در اختیار دارد و حریف به سادگی از محدوده‌ی تساوی خارج شده و وارد منطقه‌ی برتری قاطع و سرنوشت‌ساز می‌شود. شاید مزیت اصلی داشتن برتری همین باشد.
اصول مهم کتاب
بنابراین اگر بتوانید بر روی اصولی که در این کتاب ارایه شده تمرکز کنید و از بروز خطاهای احتمالی پرهیز کنید این احتمال وجود دارد که حریف مرتکب اشتباهی که شما برای شکست او نیاز دارید شود.
همانطور که در بالا اشاره شد نمی‌توان بالاجبار برای تبدیل پوزیسیون بهتر به بُرد تلاش کرد بلکه با بازی دقیق طرفین، در نهایت تساوی حاصل خواهد شد.
اما همانطور که پروفسور کن ریگان نشان داده و هر بازیکن حرفه‌ای نیز در عمل این موضوع را تجربه کرده، بازی هیچ‌کس بی‌نقص و دقیق نیست و وظیفه‌ی اصلی شما مشکل تراشی برای حریف است تا بدین ترتیب شانس تبدیل «پوزیسیون بهتر» به «پوزیسیون برنده» را به حداکثر میزان خود برسانید.
در این قسمت ده اصل مهم که همواره شما را در انجام این فرآیند یاری خواهند داد معرفی می‌کنیم. در بخش دیگری از کتاب این اصول در بازی عملی استادان بزرگ به نمایش گذارده خواهد شد.
◽️ اصل اول: از تفکر پیشگیرانه برای محدودکردن بازی متقابل حریف استفاده کنید.
◽️ اصل دوم: از وقت خود هوشمندانه استفاده کنید.
◽️ اصل سوم: در تکنیک آخربازی تسلط پیدا کنید چون فرآیند تبدیل برتری یکی از سوژه‌های آخربازی است.
◽️ اصل چهارم: دقت کنید چه تعویضی را باید انجام داد و مانع کدام تعویض حریف شد.
◽️ اصل پنجم: عجله نکنید و اجازه دهید حریف خودش ببازد!
◽️ اصل ششم: عملکرد سریع داشته باشید، تهدید حریف خنثی کردن برتری موقت شماست!
◽️ اصل هفتم: دگرگونی برتری از نوعی به نوع دیگر
◽️ اصل هشتم: قبل از هر ضربه، ابتدا سوارهای خود را هماهنگ کنید.
◽️ اصل نهم: «اصل دو نقطه‌ی ضعف» فراموش نشود.
◽️ اصل دهم: از تاکتیک‌های کوچک برای افزایش برتری خود استفاده کنید.
برای مطالعه‌ی جزئیات بیشتر ارایه شده توسط استادبزرگ لارس‌بوهنسن دانمارکی در هر یک از اصول اشاره شده به مقاله‌ای که در این زمینه تهیه کردم مراجعه نمائید.
در جریان تهیه‌ی این مقاله، پرسش مهمی برای خودم ایجاد شده بود که آیا در حال حاضر شطرنجبازان حرفه‌ای ما (نه سوپر استادان مطرح جهان) به این توانائی دست یافته‌اند که در ارزیابی پشت میز مسابقه، بتوانند تشخیص دهند که هم اکنون مثلاً صاحب برتری 0.75+ هستند؟ به ویژه اگر این برتری از جنس پوزیسیونی و نه ماتریالی باشد، درک این اعداد پشت میز مسابقه و بدون حضور انجین، به نظر به تمرین و کار طولانی با انجین نیازمند است.
به همین سبب از تنی چند استادان بین‌المللی و بزرگ داخلی در این مورد پرسش کردم و بسیاری از آنها نیز با من هم عقیده بودند و هنوز همه‌ی شطرنجبازان حرفه‌ای ما به آن سطح از ارزیابی نرسیده‌اند که بتوانند پشت میز و بدون ارزیابی قبلی در جریان تدارک بازی، دقت ارزیابی انجینی داشته باشند.
البته لازم به یادآوری است که حتی ارزیابی انجین‌های مختلف نیز در یک پوزیسیون ثابت متفاوت بوده و این اعداد برای همه‌ی انجین‌ها ثابت نمی‌باشد.
به هر ترتیب پاسخ این پرسش می‌تواند خود چالشی جالب در زمینه‌ی ارزیابی پوزیسیون و تشخیص میزان «برتری» باشد که نیاز به تحقیق و تمرین مستمر برای کسب آن دارد.
شاید شیوه‌ی عددی ارایه شده توسط آلکساندر شاشین در کتاب «مهندسی بهترین حرکت در این زمینه اندکی یاری دهنده باشد
محمّد خیرخواه
۸ اردیبهشت ۰۱