خلاصه کتاب
ناشر و تاریخ انتشار: New in Chess, 2022
میخائیل شرشفسکی در مقدمه ویراست جدید کتاب خود چنین نوشته است:
محتوای کتاب حاضر با هدف درک شیوه مدرن بازی در وضعیت‌های پیچیده **آخربازی عملی** است.
وقتی کتاب «استراتژی آخربازی» را حدود چهل سال پیش در اتحاد جماهیر شوروی با تیراژ ۵۰,۰۰۰ نسخه به چاپ رساندم، محتوای آن مطابق با سبک بازی عموم بازیکنان قبل از ظهور کامپیوتر بود.
در آن سبک، ادامه بازی‌ها پس از اتمام چهل حرکت ابتدایی، یعنی درست در سرآغاز مرحله آخربازی، به روز بعد موکول می‌شد و حریفان ادامه بازی را در منزل تحلیل می‌کردند. همچنین، کنترل زمانی ادامه بازی نیز نسبت به آنچه اکنون اجرا می‌گردد، بسیار سخاوتمندانه‌تر در نظر گرفته می‌شد. یک ساعت برای ۱۶ حرکت در مقایسه با ۳۰ دقیقه برای کل ادامه بازی با پاداش زمانی ۳۰ ثانیه در شطرنج معاصر، چیزی شبیه به افسانه است!
نتیجه‌گیری
در نتیجه، گرچه اصول و قواعد کلی آخربازی تغییر نکرده، اما رویکرد درک و شیوه اجرای آن به میزان قابل توجهی دگرگون شده است. علاوه بر این، به یاری کامپیوترها، استثنائات بسیار زیادی در عمده قوانین آخربازی کشف شده است.
برای اثبات ادعای خویش، شش وضعیت که به ترتیب از بازی‌های سو وسلی در برابر ویدیت، دینگ لیرن در برابر علیرضا فیروزجا، جفری شونگ در برابر دودا، یویانگئی در برابر ویتیوکوف و دومینگوئز پرز در برابر ونگ‌هائو آورده‌ام. این وضعیت‌ها در جریان مسابقات جام جهانی شطرنج در خانتی‌مانسیسک روسیه در سال ۲۰۱۹ ایجاد شده‌اند و در تمامی آنها سفید برنده شده است. در آن زمان، این بازیکنان ریتینگی نزدیک به ۲۷۰۰ داشتند و جزو سی نفر برتر جهان بودند. وضعیت کنترل زمانی بازی اول کلاسیک، دو وضعیت بعدی «رپید کُند»، وضعیت چهارم «رپید سریع» و وضعیت پنجم بلیتس بوده‌اند.
جالب اینکه هر پنج وضعیت کاملاً مساوی بوده‌اند و اگر با سبک کنترل زمانی قدیم اجرا می‌شدند، قطعاً سفید نمی‌توانست برنده بازی باشد. البته این بدان معنا نیست که بازیکنان معاصر در آخربازی ضعیف‌تر از بازیکنان قدیمی هستند یا خدای ناکرده شیوه دفاع در این‌گونه آخربازی‌ها را فراموش کرده‌اند، بلکه رویکرد بازی و شیوه اجرای آن کاملاً تغییر کرده است.
در این کتاب، فصلی با عنوان **«شیوه دفاع در وضعیت‌های بسیار بد»** داریم. در این فصل، تنها دو وضعیت آخربازی مربوط به بازی‌های دوران قبل از ورود کامپیوتر به دنیای شطرنج است که امکان پیگیری ادامه بازی در روز بعد وجود داشته و الباقی بیست بازی بعدی از میان رویارویی‌های مدرن معاصر انتخاب شده‌اند.
در تاریخ شطرنج، نمونه‌های بسیار زیادی از دفاع درخشان در وضعیت‌های دشوار وجود دارد. در کتاب مارک دوورتسکی، مثال‌های بسیار جالبی در قالب پژوهش آرتور یوسوپوف و سرگئی دولماتوف آورده شده است. اما شرایط روحی و روانی حاکم در آن بازی‌ها کاملاً متفاوت بوده است. بازی‌ها بعد از ساعت‌ها تحلیل و بررسی خانگی از سر گرفته می‌شدند و صحبت از ارزیابی نادرست وضعیت یا اغراق در توان تهدید حریف در بازی استادان بزرگ آن زمان معنا نداشت. بازیکنان به ندرت تحت فشار تنگی وقت قرار داشتند، چون کافی بود وضعیت را تا سر رسیدن کنترل زمان بعدی و قطع ادامه بازی تا روز بعد و درک حقایق وضعیت در آرامش و تحلیل خانگی میانی مدیریت کنند.
بنابراین، تمرکز ویراست جدید کتاب روی نبرد آخربازی‌هایی است که در شرایط دشوار زمانی امروز ایجاد می‌گردند و جنبه‌های روانی در آن نقش بسیار پررنگ‌تری نسبت به شطرنج قرن گذشته دارد.
جوانان امروزی در قبال چنین شرایطی چه می‌کنند؟ احتمالاً به اینترنت سری زده و در آنجا به دنبال پاسخ می‌گردند.
توصیه نویسنده
«در مقابل جوانان، بازی را به سوی آخربازی بکشانید!»
این توصیه در زمانی کاربرد داشت که شطرنج هنوز تبدیل به یک رشته ورزشی پویا نشده بود و مسابقات قهرمانی رپید و بلیتس کشورها، قاره‌ها و جهان همراه با جوایز نقدی قابل توجه برگزار نمی‌شد! در آن زمان، بلیتس بدون هیچ انگیزه مادی برگزار می‌شد و این نوع از بازی بیشتر با نوعی تفریح فرحبخش دوستانه همراه بود. این موضوع بیانگر این واقعیت است که در آن زمان بازیکنان جوان بیشتر شیفته مرحله گشایش و حمله به شاه حریف بودند و آخربازی جذابیتی برای ایشان نداشت و دوست نداشتند آن را مطالعه کنند و به همین سبب نمی‌دانستند چگونه باید آن را بازی کنند.
اکنون شطرنج بسیار جوان‌تر شده و استادبزرگ ۱۲ الی ۱۳ ساله دیگر نابغه تلقی نمی‌شود، بلکه از او تنها به عنوان یک مستعد شطرنجی نام می‌برند. اکنون ۳۳ الی ۳۵ سالگی تبدیل به زمان پیش از بازنشستگی شطرنج‌بازان در بالاترین سطح شده، در حالی‌که در گذشته‌ای نه چندان دور این محدوده سنی مناسب و بهینه برای مبارزه بر سر عنوان قهرمانی جهان در نظر گرفته می‌شد!
امروزه نخبگان جوان شطرنج تکنیک بسیار بالای آخربازی دارند. مگنوس کارلسن، قهرمان جهان، در این مورد فوق‌العاده است و او همواره در بازی‌های خود «از آب کره می‌گیرد!».
در حقیقت، تحت شرایط کنترل زمانی کنونی، بدون تکنیک آخربازی هیچ شانسی برای کسب موفقیت وجود ندارد.
به همین دلیل، گزاره «در مقابل جوانان، بازی را به سوی آخربازی بکشانید!» اکنون برای من معنایی دوسویه دارد:
از یک سو، بیشتر مثال‌های این کتاب برگرفته از عملکرد شطرنج‌بازان جوان و مدرن است و از سوی دیگر، وقتی با هنرجویان جوان در سوچی یا درس‌های آموزش آنلاین اسکایپ کار می‌کنم، زمان زیادی را باید بر روی بسط و توسعه مهارت‌های پوزیسیونی و درک آخربازی تخصیص دهم.
این کتاب مناسب برای جوانانی است که قصد دارند عملکرد خوبی در مرحله آخربازی، به ویژه در مسابقات و رقابت‌های کاملاً ورزشی مدرن و دشوار کنونی از نظر کنترل زمانی، داشته باشند.
اما اندکی درباره محتوای جدید کتاب:
چهار اصل اساسی در آخربازی وجود دارد: **مرکزگرایی شاه، اصل دو نقطه ضعف، «عجله نکن» و تفکر شماتیک یا آرایش‌محور.**
به جز «تفکر شماتیک یا آرایش‌محور» که مفصل‌تر شرح داده شده، بخش کوتاهی از کتاب به شرح سه اصل دیگر پرداخته است. در ادامه، شاخص‌های مهم دیگر رشد مهارت‌های شطرنجی نظیر ارزیابی وضعیت و ارتباط آن با محاسبه، نقش ابتکار عمل در آخربازی، ترسیم طرح بازی، بازآرایی سوارها، تشخیص وضعیت‌های حساس و بحرانی، همچنین برخی رویه‌های خاص‌تر نظیر «تغییر ناگهانی مسیر حرکت» در آخربازی رخ، آورده شده است. بخش اعظم این فصل به موضوع آخربازی کمپلکس رخ پرداخته که به نظرم برای شطرنج‌بازان و مربیان با سطوح متفاوت بسیار مفید خواهد بود. دو فصل با عنوان‌های جدید «حس تضاد درونی» و «آیا من یک احمق هستم؟» تلاش دارند به این پرسش متداول درونی که «اگر نوبت حرکت با حریف بود چه می‌کرد؟» پاسخ دقیق دهند. بخش مهمی از کتاب درباره نقش پیاده‌ها در آخربازی صحبت کرده است.
در ادامه، با تأکید بر جنبه‌های روانی و کنترل زمانی جدید و مطابق با رویکرد مدرن بازی، مطالب بیشتری آورده شده است.
توصیه‌های ارزشمند آخربازی بسیار کارآمدتر و مفیدتر از تحلیل شاخه‌های مختلف در آن است.
من هم در کتاب حاضر به این نقطه‌نظر پایبند بوده و امیدوارم شطرنج‌بازان جوان با مطالعه این کتاب توصیه‌های ارزشمندی دریافت کنند.
منابع
لازم به یادآوری است که ویرایش اول این کتاب که حدود چهل سال پیش (۱۹۸۱) در شوروی سابق منتشر شده، توسط سرکار خانم آلاله معظمی با همکاری دوست گرانقدرم جناب مهندس احسان محمداسماعیل توسط انتشارات فرزین در سال ۱۳۹۱ و از روی نسخه انگلیسی آن (۱۹۸۵) به فارسی ترجمه و انتشار یافته است.
۱۵ تیرماه ۱۴۰۱