- مقدمه
- تاریخچه تقلب‌های عمومی
- تبانی در بازی
- دستکاری مهره (Touch-move)
- اتهامات و حواشی
- تقلب با موتورهای شطرنج
- همدستی در تقلب
- نتیجه‌گیری
مقدمه
شطرنج، مانند هر رقابت دیگری، همواره با چالش تقلب و بازی ناعادلانه روبرو بوده است. از تبانی‌های از پیش تعیین شده گرفته تا استفاده از کمک‌های رایانه‌ای، هر جا که میل به دستیابی به پیروزی‌های نامشروع وجود داشته، بازیکنان راه‌هایی برای تقلب پیدا کرده‌اند. چه طرف فریب‌خورده بتواند آن را اثبات کند یا طرف متهم واقعاً بی‌گناه باشد، تقلب بارها چهره زشت خود را در تاریخ شطرنج نشان داده است. در ادامه به چند نمونه از این موارد می‌پردازیم.
تاریخچه تقلب‌های عمومی
در قرن‌های ۱۸ و ۱۹ میلادی، برخی از افراد خلاق، دستگاه‌های پیچیده‌ای را به عنوان ماشین‌های شطرنج معرفی کردند. تفاوت اصلی این “ماشین‌ها” با موتورهای شطرنج امروزی این بود که در واقع توسط انسان‌ها کنترل می‌شدند و صرفاً برای فریب تماشاگران طراحی شده بودند.
اگر حقه و فریب را نوعی تقلب بدانیم، طراحان و گردانندگان این دستگاه‌ها بدون شک از اولین متقلبان شناخته شده در تاریخ شطرنج هستند.
“ترک” (The Turk) قدیمی‌ترین و مشهورترین این ماشین‌ها بود. تصویر: جوزف راکنیتز
تبانی در بازی
تبانی با بازیکنان دیگر یا پرداخت پول برای یک تساوی از پیش تعیین شده، با هدف حفظ رتبه، ذخیره انرژی، یا افزایش شانس کلی برای کسب جایزه بهتر، تقریباً به قدمت خود مسابقات شطرنج است. پرستون ور، شطرنج‌باز آمریکایی (که حرکت ۱.a4 به نام او نامگذاری شده است) در سال ۱۸۸۰، حتی ۳۰ سال پس از برگزاری اولین تورنمنت بین‌المللی، درگیر این نوع فریب شد و احتمالاً از سال ۱۸۷۶ نیز در این تبانی‌ها نقش داشته است.
اما بدنام‌ترین اتهام تبانی در کوراسائو در سال ۱۹۶۲ مطرح شد.
استادبزرگ بابی فیشر، در تلاش برای رسیدن به عنوان قهرمانی جهان، در مسابقات کاندیداهای ۱۹۶۲ در رده چهارم قرار گرفت. پس از آن، او سه بازیکن برتر اتحاد جماهیر شوروی – استادبزرگ تیگران پتروسیان، افیم گلر و پل کرس – را متهم کرد که با توافق قبلی، بازی‌های آسانی را با هم به تساوی می‌کشیدند تا بتوانند انرژی خود را بر روی فیشر متمرکز کنند.
دیدگاه غالب امروزی این است که فیشر به احتمال زیاد درست می‌گفته است. حتی در آن زمان، اتهامات او آنقدر جدی گرفته شد که فرمت مسابقات کاندیداها تغییر یافت و از سال ۱۹۶۵ به جای دوره‌ای، به صورت حذفی برگزار شد.
دستکاری مهره (Touch-move)
به جز بازی‌های ساختگی، برجسته‌ترین نوع تقلب پیش از ظهور موتورهای شطرنج، مربوط به نقض قانون لمس مهره (Touch-move) است که بازیکنان را ملزم می‌کند به محض لمس یک مهره، آن را حرکت دهند. همچنین یک بازیکن نمی‌تواند مهره‌ای را در خانه جدیدی رها کرده و سپس مقصد خود را تغییر دهد. در بیشتر موارد، اگر بازیکنی مهره‌ای را لمس کند که حرکت خوبی نداشته باشد، شکست را می‌پذیرد. اما برخی از بازیکنان جسورتر عمل کرده‌اند.
استادبزرگ میلان ماتولوویچ اولین نمونه عمومی شناخته شده از این تقلب را در سال ۱۹۶۷ انجام داد. همانطور که ادوارد وینتر، مورخ شطرنج، از گزارش همزمان هری گولمبک نقل می‌کند:
“ماتولوویچ، در وضعیت دشوار مقابل استادبزرگ مجارستانی [ایشتوان] بیلک، حرکتی انجام داد که می‌توانست به از دست دادن بازی منجر شود… او حرکت اشتباه را پس گرفت و حرکت بسیار بهتری را جایگزین آن کرد که در نهایت به تساوی انجامید. حریف او، بیلک، سه بار به داور اعتراض کرد، اما داور یا نشنید یا قسمت اول این اتفاق را دید و به او دستور داد که بازی را ادامه دهد.”
بیش از ۳۵ سال بعد، این اتفاق دوباره تکرار شد. در سال ۲۰۰۳، استادبزرگ زوراب آزمایپاراشویلی، که بعدها به خاطر رفتارهای غیرقابل پیش‌بینی دیگری نیز شناخته شد، یک مهره را لمس کرد و سپس مهره دیگری را حرکت داد. برخلاف ماتولوویچ، حریف آزمایپاراشویلی اعتراض کرد، اما بی‌نتیجه بود و داور اجازه داد تخلف بدون چالش ادامه یابد.
تقلب‌ها همیشه به وضوح این دو مورد نیستند، و برخی ممکن است به حادثه سال ۱۹۹۴ اشاره کنند که در آن استادبزرگ گری کاسپاروف به طور خلاصه مهره‌ای را در مقابل استادبزرگ جودیت پولگار رها کرد، پیش از آنکه همان مهره را به خانه دیگری منتقل کند. این اتفاق آنقدر سریع، در حدود یک چهارم ثانیه، رخ داد که حتی خود کاسپاروف نیز در مورد قصدش مطمئن نبود. اما ماتولوویچ و آزمایپاراشویلی نه تنها مهره‌های خود را رها کردند، بلکه مهره‌های کاملاً متفاوتی را جابجا کردند!
در یک مورد خلاقانه‌تر از دستکاری مهره، استادبزرگ باتور سامبویف ممکن است عمداً مهره‌ای را در سال ۲۰۱۷ پنهان کرده باشد یا نکرده باشد. اگر این کار عمدی بوده، در بهترین حالت یک فریب بصری و در بدترین حالت تقلب بود.
و البته در بازی‌های غیررسمی، این نوع اقدامات راحت‌تر انجام می‌شوند… مگر اینکه در مقابل استادبزرگی بازی کنید که همه چیز را دیده است، مانند استادبزرگ موریس اشلی.
اتهامات و حواشی
هر اتهامی به تقلب به واقعیت ختم نمی‌شود و برخی از آنها با موارد عجیب و غریب هم‌مرز بوده‌اند. جای تعجب نیست که وقتی خطرات در بالاترین حد خود هستند، مانند مسابقات قهرمانی جهان، تنش‌ها می‌تواند به اوج خود برسد. دو مورد معروف در سال‌های ۱۹۷۸ و ۲۰۰۶ اتفاق افتاد.
دو داستان عجیب از مسابقات قهرمانی جهانی ۱۹۷۸ بین استادبزرگ آناتولی کارپف و استادبزرگ ویکتور کورچنوی شامل یک هیپنوتیزم‌کننده و ماست است. (ما گفتیم عجیب!) همانطور که مارک ویکس نقل می‌کند، اتهام تقلب مربوط به ماست بود، که تیم کورچنوی ادعا کرد می‌توانسته یک کد رنگی برای انتقال اطلاعات باشد، و مشخص نیست که این شکایت کاملاً جدی بوده است.
یک اتهام بسیار جدی‌تر در مسابقات قهرمانی جهانی ۲۰۰۶ بین استادبزرگ ولادیمیر کرامنیک و وسلین توپا‌لف مطرح شد. پس از عقب افتادن توپا‌لف با نتیجه ۳-۱ در این مسابقه، اردوگاه او کرامنیک را به تقلب در حمام متهم کرد. اتهامات بی‌اساس بودند و کرامنیک در نهایت برنده مسابقه شد، هرچند که مسلماً با دشواری بسیار بیشتر از آنچه لازم بود.
کرامنیک با نگاهی به آن در Chess.com در سال ۲۰۱۹ اظهار داشت: “برای من، می‌دانم که هیچ اشتباهی انجام نداده‌ام – نه قانونی، نه اخلاقی. اما رفتار او [توپا‌لف] افتضاح بود.”
“خوب، این کار عمدتاً توسط مدیر او انجام شد، اما اگر بیش از ۱۰ سال سن دارید، باید مسئولیت کاری که تیم شما انجام می‌دهد را بپذیرید.”
*نکته: توپا‌لف توسط استادبزرگ الکساندر موروزویچ، یکی از دستیاران کرامنیک در مسابقه ۲۰۰۶، مورد انتقاد قرار گرفت.
قابل درک است که بازیکنان تا به امروز با هم کنار نمی‌آیند.
همانطور که توپا‌لف ممکن است بداند یا نداند، پیروزی در بازی‌ها هرگز به خودی خود دلیل بر تقلب نیست، اما این مانع از آن نشد که دیگر بازیکنان پس از شروع مسابقات قهرمانی زنان اروپا در سال ۲۰۱۵ با پنج برد متوالی، WGM میهایلا ساندو را متهم کنند. با این حال، شواهد کمی وجود داشت که او تقلب کرده باشد. در نهایت، ساندو پس از باخت پنج بازی آخر خود، با امتیاز ۶/۱۱ به پایان رسید و برنده نهایی این رویداد نه به دلیل تقلب، بلکه به دلیل رهبری اتهامات علیه ساندو، با محرومیت مواجه شد.
تقلب با موتورهای شطرنج
با ظهور موتورهای شطرنج، تقلب مستقیم‌تر شده است. بازیکنان اکنون به جای تبانی برای نتایج مسابقات، سعی می‌کنند بازی‌ها را با کمک رایانه برنده شوند. موتورها همیشه تهدیدهای غیرقابل توقف امروزی نبوده‌اند، اما قبلاً به اندازه کافی خوب بوده‌اند تا برای دهه‌ها نتیجه بازی‌های انسانی را تغییر دهند، از این رو اتهامات به سال ۲۰۰۶ و حتی قبل از آن بازمی‌گردد.
(این بدان معنا نیست که تبانی‌های از پیش تعیین شده از بین رفته‌اند. برای مثال، دستیابی استادبزرگ سرگئی کاریاکین به رکورد جوان‌ترین استادبزرگ تاریخ در سال ۲۰۰۲ اخیراً مورد توجه قرار گرفته است.)
اولین مورد شناخته شده از یک متقلب بالقوه با استفاده از کامپیوتر، در واقع، به سال ۱۹۹۳ باز می‌گردد، زمانی که بازیکنی به نام جان فون نویمان در مسابقات آزاد جهانی حاضر شد و بیشتر وقت خود را به سقف یا داخل اتاق خیره می‌شد و با این حال با یک استادبزرگ به تساوی رسید و یک بازی دیگر را در حرکت نهم باخت. او ظاهراً مهارت شطرنج بسیار کمی داشت و حتی نمی‌توانست به درستی مهره‌ها را جابجا کند، اما با این حال او امتیاز ۴.۵/۹ را به دست آورد و حتی یک نفر ناشناس آمد تا یک حرکت را برای او بنویسد – سپس بدون جایزه خود (برای بهترین بازیکن بدون عنوان) از آنجا دور شد، پس از اینکه برگزارکنندگان به او جرأت دادند که یک پازل ریتینگ‌بندی شده را حل کند و او حتی برای این کار تلاش هم نکرد.
با این حال، آشکارترین نمونه تقلب کامپیوتری توسط استادبزرگ سابق ایگورس راوسیس در سال ۲۰۱۹ انجام شد. از او در حال مکالمه با تلفن در سرویس بهداشتی عکس گرفته شد و در نتیجه شش سال از بازی محروم شد و در این فرآیند عنوان خود را نیز از دست داد.
با این حال، راوسیس اولین بازیکنی نیست که در حال استفاده از تلفن در حمام گرفتار می‌شود: استادبزرگ گایوز نیگالیدزه چهار سال قبل همین کار را کرد. در طنزی باورنکردنی، این استادبزرگ تیگران ال. پتروسیان بود که به نیگالیدزه مشکوک شد و به داور خبر داد که گوشی را با موقعیت بازی روی صفحه پیدا کرد.
البته طعنه آمیز این است که پنج سال بعد خود پتروسیان در حال تقلب گرفتار شد که در آن زمان احتمالاً بزرگترین رسوایی تقلب در شطرنج از زمان شکایت فیشر در سال ۱۹۶۲ بود. شطرنج آنلاین در حال رونق بود و پاسخ پتروسیان به اتهام اولیه استادبزرگ وسلی سو بارها و بارها در اینترنت به یادگار مانده است.
همدستی در تقلب
فقط برداشتن تلفن و بررسی پوزیسیون، ساده‌ترین راه برای تقلب است، اما این بدان معناست که آسان‌ترین راه برای دستگیر شدن نیز هست. روش‌هایی بسیار پیچیده‌تر مانند روشی هستند که استادبزرگ سباستین فلر در سال ۲۰۱۰ قبل از محرومیت ۳۳ ماهه فیده در سال ۲۰۱۲ استفاده کرده است: سیریل مارزولو به یک کامپیوتر خارج از سایت مراجعه کرد و حرکات را با کد به استادبزرگ آرنو هاوشار ارسال کرد که او در سالن بازی با یک پوزیسیون رمزگذاری شده، حرکت پیشنهادی را به فلر می‌رساند. در پرونده فون نویمان در سال ۱۹۹۳ نیز به احتمال زیاد اتفاقی که افتاد، همدستی یک موتور بود که به بازیکن اطلاعات را منتقل می‌کرد.
حتی طرح‌های پیچیده‌تر نیز از نظر تئوری امکان‌پذیر است.
همچنین داستان بوریسلاو ایوانف وجود داشت که از اواسط دسامبر ۲۰۱۲ تا اواسط آوریل ۲۰۱۳ در مسابقات موفقیت چشمگیری کسب می‌کرد، اما این ظن را برانگیخت که از یک وسیله الکترونیکی مخفی در پشت یا در کفش خود استفاده می‌کند. در اکتبر ۲۰۱۳، ایوانف در میانه مسابقات به جای اینکه تحت بازرسی قرار گیرد، از شطرنج بازنشسته شد. در ماه دسامبر، او برای همیشه توسط فدراسیون شطرنج بلغارستان محروم شد.
نتیجه‌گیری
حادثه ایوانف تقریباً ۱۰ سال پیش بود. همانطور که تکنولوژی پیشرفت می‌کند، و با بهبود موتورهای شطرنج و کوچک‌تر شدن وسایل الکترونیکی، نگرانی‌ها در مورد بازی ناعادلانه همچنان افزایش می‌یابد.
با این حال، تقلب در شطرنج به دهه‌ها قبل بازمی‌گردد، بنابراین اگرچه مبارزه با آن ممکن است سخت‌تر شود، اما مبارزه جدیدی نیست.