- مقدمه
- تقلب‌های تاریخی
- تبانی و تبانی در بازی
- دستکاری مهره‌ها
- اتهامات و اشتباهات
- تقلب با موتور شطرنج
- همدستی و تزویر
- نتیجه‌گیری
شطرنج، مانند هر رقابت دیگری، همیشه با پدیده بازی ناعادلانه روبه‌رو بوده است. از قرعه‌کشی‌های از پیش تعیین‌شده گرفته تا تقلب با کمک رایانه، هر زمان که انگیزه‌ای برای کسب برتری غیرقانونی وجود داشته، بازیکنان راه‌هایی برای آن پیدا کرده‌اند. چه طرفی که فریب خورده بتواند آن را ثابت کند یا فرد متهم واقعاً بی‌گناه باشد، تقلب بارها سر زشت خود را در تاریخ شطرنج بالا آورده است. در ادامه به بررسی برخی از مهم‌ترین نمونه‌های آن می‌پردازیم.
تقلب‌های تاریخی
در قرن‌های ۱۸ و ۱۹، برخی افراد دستگاه‌های پیچیده‌ای ابداع کردند که آنها را به عنوان «ماشین‌های شطرنج» به مردم معرفی می‌کردند. تفاوت اصلی این ماشین‌ها با موتورهای شطرنج مدرن در این بود که این دستگاه‌های خودکار در واقع توسط یک انسان ماهر پنهان‌شده در داخل آنها کنترل می‌شدند. اگر فریبکاری و حقه را نوعی تقلب در نظر بگیرید، طراحان و گردانندگان این دستگاه‌ها، بی‌شک اولین متقلبان شناخته‌شده در تاریخ شطرنج هستند.
مشهورترین و قدیمی‌ترین این ماشین‌ها، «ترک» نام داشت. تصویر زیر، یکی از گردانندگان انسان را نشان می‌دهد که در داخل آن پنهان شده و حرکات را انجام می‌دهد.
تبانی و تبانی در بازی
توافق برای تساوی پیش از شروع بازی‌های یک تورنمنت، به منظور حفظ رتبه یا صرفه‌جویی در انرژی و افزایش شانس کسب جایزه بهتر، تقریباً به قدمت خود مسابقات شطرنج است. «پرستون ور» شطرنج‌باز عجیب آمریکایی (کسی که حرکت 1. a4 به نام او ثبت شده است) در سال ۱۸۸۰، این نوع تقلب را علنی کرد و ظاهراً خود او نیز از سال ۱۸۷۶ درگیر آن بوده است.
اما بدنام‌ترین اتهام تبانی در کوراسائو، در سال ۱۹۶۲ مطرح شد.
استاد بزرگ بابی فیشر، در تلاش برای رسیدن به مسابقه قهرمانی جهان، در مسابقات کاندیداهای ۱۹۶۲ به مقام چهارم رسید. پس از آن، او سه بازیکن برتر شوروی— استادان بزرگ تیگران پتروسیان، افیم گلر و پل کرس— را متهم کرد که با تبانی، به تساوی‌های سریع می‌رسند تا بتوانند انرژی خود را بر روی او متمرکز کنند.
دیدگاه غالب امروزی این است که فیشر به احتمال زیاد حق داشته است. اتهامات او در آن زمان چنان جدی گرفته شد که فرمت مسابقات کاندیداها از یک تورنمنت رفت و برگشت به یک مسابقه حذفی تغییر کرد و از سال ۱۹۶۵ به اجرا درآمد.
دستکاری مهره‌ها
یکی از رایج‌ترین اشکال تقلب قبل از ظهور موتورهای شطرنج، نقض قانون “لمس کن، حرکت بده” (touch-move) بود که بازیکنان را ملزم می‌کند به محض لمس یک مهره، آن را حرکت دهند. همچنین یک بازیکن نمی‌تواند پس از رها کردن مهره در یک خانه جدید، مقصد خود را تغییر دهد. در اغلب موارد، اگر بازیکنی مهره‌ای را لمس کند که حرکت خوبی برایش ندارد، شکست را می‌پذیرد. اما برخی بازیکنان جسارت بیشتری به خرج داده‌اند.
استاد بزرگ میلان ماتولوویچ اولین نمونه عمومی شناخته‌شده از این نوع تقلب را در سال ۱۹۶۷ انجام داد. همانطور که مورخ شطرنج، ادوارد وینتر، به نقل از گزارش معاصر هری گولمبک می‌گوید:
“ماتولوویچ، در وضعیت دشوار در برابر بیلک مجارستانی، یک حرکت بد انجام داد… او حرکت اشتباه را پس گرفت و یک حرکت بسیار بهتر را جایگزین کرد و در نهایت بازی به تساوی کشیده شد. حریف او، بیلک، سه بار به داور اعتراض کرد، اما داور یا نشنید یا قسمت اول این اتفاق را ندید و به او دستور داد بازی را ادامه دهد.”
بیش از ۳۵ سال بعد، این اتفاق دوباره رخ داد. در سال ۲۰۰۳، استاد بزرگ زوراب عظمای‌پاراشویلی، که بعدها به رفتارهای غیرقابل پیش‌بینی‌اش شهرت یافت، نیز یک مهره را لمس کرد و سپس مهره دیگری را حرکت داد. بر خلاف حریف ماتولوویچ، حریف عظمای‌پاراشویلی اعتراض کرد، اما بی‌فایده بود و داور اجازه داد این تخلف بدون مجازات ادامه یابد.
البته تقلب‌ها همیشه به وضوح این دو مورد نیستند. برای مثال، می‌توان به حادثه سال ۱۹۹۴ اشاره کرد که در آن استاد بزرگ گری کاسپاروف در مقابل استاد بزرگ جودیت پولگار، مهره‌ای را به سرعت (حدود یک چهارم ثانیه) رها کرد و سپس آن را به خانه دیگری منتقل کرد. این اتفاق آنقدر سریع بود که حتی مشخص نیست کاسپاروف عمداً این کار را انجام داده باشد. اما ماتولوویچ و عظمای‌پاراشویلی نه تنها مهره‌های خود را رها کردند، بلکه مهره‌های کاملاً متفاوتی را نیز جابه‌جا کردند!
در یک مورد خلاقانه‌تر، استاد بزرگ باتور سامبویف در سال ۲۰۱۷ ممکن است عمداً یک مهره را پنهان کرده باشد. اگر این کار عمدی بوده باشد، در بهترین حالت یک حرکت هوشمندانه برای فریب حریف و در بدترین حالت یک تقلب آشکار است.
البته در بازی‌های غیر رسمی، انجام این نوع کارها آسان‌تر است… مگر اینکه در مقابل یک استاد بزرگی بازی کنید که همه چیز را دیده باشد، مانند استاد بزرگ موریس اشلی.
اتهامات و اشتباهات
هر اتهامی به تقلب، واقعیت ندارد و گاهی اوقات با حوادث عجیبی همراه بوده است. جای تعجب نیست که در مسابقات قهرمانی جهان، وقتی خطرات در بالاترین سطح قرار دارند، تنش‌ها به اوج خود می‌رسند. دو مورد معروف در سال‌های ۱۹۷۸ و ۲۰۰۶ اتفاق افتاد.
دو داستان عجیب از مسابقه قهرمانی جهان ۱۹۷۸ بین استاد بزرگ آناتولی کارپوف و استاد بزرگ ویکتور کورچنوی شامل یک هیپنوتیزم‌کننده و ماست بود. (گفتیم که عجیب است!) همانطور که مارک ویکس روایت می‌کند، اتهام تقلب به ماست مربوط می‌شد، که تیم کورچنوی ادعا کرد می‌توان از طرح رنگی آن برای انتقال اطلاعات استفاده کرد. البته مشخص نیست که این شکایت کاملاً جدی بوده باشد.
یک اتهام بسیار جدی‌تر در مسابقات قهرمانی جهان ۲۰۰۶ بین استاد بزرگ ولادیمیر کرامنیک و وسلین توپالوف مطرح شد. پس از اینکه توپالوف با نتیجه ۳-۱ عقب افتاد، تیم او کرامنیک را به تقلب در حمام متهم کرد. این اتهامات بی‌اساس بودند و کرامنیک در نهایت برنده مسابقه شد، هرچند که احتمالاً با دشواری بسیار بیشتری از آنچه لازم بود، روبرو شد.
کرامنیک در سال ۲۰۱۹ در مصاحبه با Chess.com اظهار داشت: “برای من، می‌دانم که هیچ اشتباهی انجام ندادم— نه قانونی و نه اخلاقی. اما رفتار او (توپالوف) وحشتناک بود. البته این کار عمدتاً توسط مدیر او انجام شد، اما اگر بیش از ۱۰ سال سن دارید، باید مسئولیت کاری که تیمتان انجام می‌دهد را بپذیرید.”
قابل درک است که این دو بازیکن تا به امروز با هم کنار نمی‌آیند.
همانطور که توپالوف ممکن است بداند یا نداند، برنده شدن در بازی‌ها هرگز به خودی خود دلیلی بر تقلب نیست، اما این مانع از آن نشد که بازیکنان دیگر پس از شروع مسابقات قهرمانی زنان اروپا در سال ۲۰۱۵، WGM میهایلا ساندو را متهم کنند. ساندو مسابقات را با پنج برد متوالی آغاز کرد. با این حال، شواهد کمی برای تقلب او وجود داشت و برنده نهایی این رویداد، نه به دلیل تقلب، بلکه به دلیل رهبری اتهامات علیه ساندو، که در نهایت پس از باخت پنج بازی آخر خود، با امتیاز ۶ از ۱۱ به کارش پایان داد، با محرومیت مواجه شد.
تقلب با موتور شطرنج
با ظهور موتورهای شطرنج، تقلب مستقیم‌تر شده است. بازیکنان اکنون به جای تبانی برای تساوی، تلاش می‌کنند با کمک رایانه در بازی‌ها پیروز شوند. موتورها همیشه تهدیدهای غیرقابل توقفی که امروز هستند، نبوده‌اند، اما برای دهه‌ها به اندازه کافی قدرتمند بوده‌اند که نتیجه بازی‌های انسانی را تغییر دهند، به همین دلیل اتهامات مربوط به آنها به سال ۲۰۰۶ و حتی پیش از آن بازمی‌گردد.
اولین مورد شناخته‌شده از یک متقلب کامپیوتری، در واقع، به سال ۱۹۹۳ بازمی‌گردد، زمانی که بازیکنی به نام جان فون نویمان در مسابقات آزاد جهانی شرکت کرد. او بیشتر وقت خود را به سقف خیره می‌شد یا به اطراف نگاه می‌کرد و با این حال موفق شد با یک استاد بزرگ مساوی کند و تنها در حرکت نهم یک بازی دیگر را ببازد. او مهارت شطرنج نداشت و از نظر فیزیکی نمی‌توانست مهره‌ها را به درستی جابه‌جا کند، اما با این حال امتیاز ۴.۵ از ۹ را کسب کرد. حتی یک فرد ناشناس برای او حرکت می‌نوشت و در نهایت بدون دریافت جایزه خود (برای بهترین بازیکن بدون ریتینگ) مسابقات را ترک کرد، زیرا برگزارکنندگان از او خواستند یک پازل ساده را حل کند و او حتی تلاشی برای این کار نکرد.
با این حال، آشکارترین نمونه تقلب کامپیوتری توسط استاد بزرگ سابق ایگورس راوسیس در سال ۲۰۱۹ انجام شد. از او در حال صحبت با تلفن در توالت عمومی عکس گرفته شد و در نتیجه به مدت شش سال از بازی محروم و عنوان خود را از دست داد.
با این حال، راوسیس اولین بازیکنی نیست که در حال استفاده از تلفن در حمام دستگیر می‌شود: استاد بزرگ گایوز نیگالیدزه چهار سال قبل همین کار را کرده بود. به طرز طنزآمیزی، این استاد بزرگ تیگران ال. پتروسیان بود که به نیگالیدزه مشکوک شد و به داور خبر داد؛ داور نیز تلفن را با پوزیشن بازی روی صفحه پیدا کرد.
البته کنایه در این است که پنج سال بعد، خود پتروسیان به تقلب متهم شد که در آن زمان احتمالاً بزرگترین رسوایی تقلب در شطرنج از زمان شکایت فیشر در سال ۱۹۶۲ بود. شطرنج آنلاین در حال رونق بود و پاسخ پتروسیان به اتهام اولیه استاد بزرگ وسلی سو بارها و بارها در اینترنت منتشر شد.
همدستی و تزویر
برداشتن تلفن و بررسی پوزیشن، ساده‌ترین راه برای تقلب است، اما این بدان معناست که آسان‌ترین راه برای دستگیر شدن نیز هست. روش‌هایی بسیار پیچیده‌تر نیز وجود دارد، مانند روشی که استاد بزرگ سباستین فلر در سال ۲۰۱۰ از آن استفاده کرد. در این روش، سیریل مارزولو به یک کامپیوتر خارج از محل مسابقه مراجعه می‌کرد و با استفاده از کدی، حرکات را به استاد بزرگ آرنو هاوچارد ارسال می‌کرد تا در سالن بازی به فلر پیشنهاد حرکت بدهد. در پرونده فون نویمان در سال ۱۹۹۳ نیز به احتمال زیاد یک همدست از یک موتور برای انتقال اطلاعات به بازیکن استفاده می‌کرد.
حتی طرح‌های پیچیده‌تر نیز از نظر تئوری امکان‌پذیر است.
همچنین داستان بوریسلاو ایوانف وجود دارد که از اواسط دسامبر ۲۰۱۲ تا اواسط آوریل ۲۰۱۳ عملکرد فوق‌العاده‌ای داشت، اما این باعث شک و تردید شد که او از یک وسیله الکترونیکی مخفی در پشت خود یا در کفش‌هایش استفاده می‌کند. در اکتبر ۲۰۱۳، ایوانف در میانه مسابقات به جای اینکه تحت بازرسی قرار گیرد، از شطرنج بازنشسته شد. در ماه دسامبر، او برای همیشه توسط فدراسیون شطرنج بلغارستان محروم شد.
نتیجه‌گیری
حادثه ایوانف تقریباً ۱۰ سال پیش اتفاق افتاد. با پیشرفت تکنولوژی و بهتر شدن کامپیوترها در شطرنج و کوچک‌تر شدن وسایل الکترونیکی، نگرانی‌ها در مورد بازی ناعادلانه همچنان رو به افزایش است. با این حال، تقلب در شطرنج به دهه‌ها قبل بازمی‌گردد، بنابراین اگرچه مبارزه با آن ممکن است سخت‌تر شود، اما این مبارزه جدیدی نیست.