برخلاف سریال محبوب نتفلیکس، “گامبی وزیر”، بازیکنان زن در دنیای واقعی شطرنج برای رسیدن به بالاترین سطوح با چالش‌هایی روبرو بوده‌اند. از میان بیش از ۱۶۰۰ استادبزرگ بین‌المللی شطرنج، تنها ۳۷ نفر زن هستند. هو ییفان، برترین شطرنج‌باز زن حال حاضر جهان، در رده ۸۹ قرار دارد، در حالی که جو ونجون، قهرمان فعلی زنان جهان، در رده ۴۰۴ است.
چرا چنین تفاوتی وجود دارد؟ اگرچه تعداد شطرنج‌بازان زن در ابتدا کمتر است، اما این موضوع به تنهایی نمی‌تواند شکاف عملکردی را توضیح دهد.
بحث پیرامون شکاف جنسیتی در شطرنج اغلب به بحث کلاسیک “طبیعت در مقابل تربیت” می‌رسد. از یک سو، برخی معتقدند مردان به صورت ذاتی برای شطرنج “سخت‌تر” ساخته شده‌اند، مانند نایجل شورت، رقیب سابق قهرمانی جهان.
اظهارات او طوفانی رسانه‌ای در بریتانیا به پا کرد. درست است که تحقیقات نشان داده‌اند زنان در بسیاری از زمینه‌ها از جمله شطرنج، تمایل به ریسک‌گریزی بیشتر و رقابت‌پذیری کمتری دارند که احتمالاً ناشی از تفاوت در سطح تستوسترون است. با این حال، شواهد در مورد اینکه آیا و چگونه این ویژگی‌ها بر عملکرد بر روی صفحه شطرنج تأثیر می‌گذارند، متناقض است.
از سوی دیگر، گروهی بر این باورند که شکاف جنسیتی در شطرنج عمدتاً نتیجه فشارهای اجتماعی و فرهنگی است که زنان را از این بازی دور می‌کند. جودیت پولگار مجارستانی، قوی‌ترین بازیکن زن تمام دوران و تنها زنی که در میان ده بازیکن برتر جهان قرار گرفته، نمونه‌ای بارز برای این دیدگاه است. پدر روانشناس او معتقد بود که نوابغ ساخته می‌شوند، نه به دنیا می‌آیند. هر سه دختر او، که از سه سالگی در خانه آموزش شطرنج دیدند، به موفقیت‌های چشمگیری در این بازی دست یافتند.
جودیت پولگار تا رتبه هشتم جهان صعود کرد و در سال ۲۰۱۵ از شطرنج حرفه‌ای بازنشسته شد. او گفته است:
ما می‌توانیم مانند هر مردی مبارزه کنیم. مسئله جنسیت نیست، مسئله هوشمندی است.
**اثر تهدید کلیشه‌ای**
علی‌رغم موفقیت جودیت پولگار، کلیشه‌ها در مورد شطرنج‌بازان زن همچنان پابرجا هستند. خواهر بزرگتر او، سوزان پولگار، قهرمان سابق زنان جهان، خاطرنشان کرده است:
وقتی مردها مقابل من شکست می‌خورند، همیشه سردرد دارند… من هرگز یک مرد سالم را شکست نداده‌ام.
بابی فیشر آمریکایی، که شخصیت اصلی “گامبی وزیر” تا حد زیادی بر اساس او شکل گرفته، زمانی گفته بود که زنان “شطرنج‌بازان افتضاحی هستند” و بعدها اظهار داشت که “فکر نمی‌کنم آنها باید در امور فکری دخالت کنند. آنها باید کاملاً در خانه باشند.”
گری کاسپاروف، یکی دیگر از قهرمانان سابق جهان، در شماره سال ۱۹۸۹ مجله پلی‌بوی گفت که “شطرنج واقعی و شطرنج زنان وجود دارد.”
این نوع باورها ممکن است منجر به ایجاد “تهدید کلیشه‌ای” شود که می‌تواند بخشی از شکاف عملکردی را توضیح دهد.
تهدید کلیشه‌ای پدیده‌ای است که در آن افراد اقلیت، صرفاً به دلیل آگاهی از کلیشه‌ای که اعضای گروهشان عملکرد ضعیف‌تری دارند، واقعاً عملکردشان کاهش می‌یابد. این امر منجر به کاهش اعتماد به نفس، کاهش علاقه و به دنبال آن یک چرخه معیوب از پیشگویی خودشکوفا می‌شود. اثر تهدید کلیشه‌ای در آزمایش‌های مربوط به زنان و عملکرد ریاضیات و در مطالعات مربوط به حضور کمتر زنان در پست‌های رهبری مشاهده شده است.
در یک مطالعه، محققان شطرنج‌بازان مرد و زن را به صورت آنلاین در مقابل یکدیگر قرار دادند. عملکرد جنسیت‌ها زمانی که هویت‌ها ناشناس بود، یکسان بود، اما وقتی جنسیت حریف مشخص بود، بازیکنان زن در برابر بازیکنان مرد عملکرد بدتری داشتند و در برابر سایر بازیکنان زن بهتر عمل کردند.
من و همکارانم اخیراً با استفاده از مجموعه‌داده‌ای از بیش از ۱۸۰ هزار بازیکن و ۸ میلیون بازی رتبه‌بندی شده، شواهدی برای حمایت از اثر تهدید کلیشه‌ای برای شطرنج‌بازان زن پیدا کردیم. بازیکنان زن تمایل دارند در مقابل حریفان مرد عملکرد بدتری نسبت به حریفان زن داشته باشند، حتی پس از محاسبه قدرت شطرنجی آنها.
در مسیر تغییر، هنوز چیزهای زیادی برای کشف وجود دارد: چه عواملی بیشترین نقش را در ایجاد شکاف‌های عملکرد جنسیتی و مشارکت در شطرنج ایفا می‌کنند، چه سیاست‌هایی می‌توانند برای کاهش آنها به کار روند، و این بینش‌ها چه چیزهایی در مورد سایر رشته‌های تحت سلطه مردان به ما می‌گویند. اما آنچه می‌دانیم این است که دنیای شطرنج در حال تغییر است. در سال ۲۰۰۱، تنها ۶ درصد از بازیکنان رتبه‌بندی شده بین‌المللی زن بودند. تا سال ۲۰۲۰ این میزان به بیش از ۱۵ درصد افزایش یافت. بخشی از این ممکن است به دلیل سیاست‌های “اقدام مثبت” باشد، مانند الزام لیگ‌های شطرنج مبنی بر گنجاندن حداقل یک بازیکن زن در تیم‌هایشان (که معمولاً هشت نفره هستند). این نه تنها درآمد زنان را افزایش می‌دهد، بلکه تأثیر مثبتی بر مشارکت زنان دارد. دو اقتصاددان اخیراً تأثیر این سیاست را در لیگ شطرنج فرانسه بررسی کردند. این مطالعه، که هنوز تحت بررسی همتایان قرار نگرفته است، نشان داد که نه تنها سهم شطرنج‌بازان زن در فرانسه در سال‌های بعد به طور قابل توجهی افزایش یافته، بلکه شکاف رتبه‌بندی بین بازیکنان زن و مرد نخبه نیز کاهش یافته است.
نگرش‌ها نیز در حال تغییر هستند. پس از باخت معروف کاسپاروف به جودیت پولگار در سال ۲۰۰۲ – اولین باری که یک بازیکن زن یک قهرمان جهان را در یک بازی امتیازی شکست داد – از کاسپاروف در مورد نظرات گذشته‌اش در مورد شطرنج زنان پرسیده شد. پاسخ او: “الان این را باور نمی‌کنم.”
مگنوس کارلسن، قهرمان فعلی جهان، در مصاحبه اخیر خود گفت:
انجمن‌های شطرنج در طول سالیان متمادی نسبت به زنان و دختران خیلی مهربان نبوده‌اند. مسلماً باید کمی فرهنگ تغییر کند.
آیا “گامبی وزیر” می‌تواند جرقه این تغییر را ایجاد کند؟ این سریال پربیننده‌ترین مینی‌سریال فیلمنامه‌ای نتفلیکس است که در بیش از ۶۰ کشور به رتبه ۱ رسیده است.
جستجوهای مرتبط با شطرنج در گوگل از زمان شروع آن افزایش یافته است. و تحقیقات گذشته نشان داده است که برنامه‌های تلویزیونی محبوب می‌توانند تأثیر قابل توجهی بر نتایج واقعی مرتبط با جنسیت داشته باشند.
در مورد اینکه آیا ما “اثر نتفلیکس” را بر شکاف جنسیتی شطرنج خواهیم دید، تنها زمان مشخص خواهد کرد.