نقل قول معروف میخائیل باتوینیک، قهرمان جهان شطرنج، که می‌گوید: «شطرنج را نمی‌توان آموزش داد. شطرنج را فقط می‌توان آموخت.» (chess cannot be taught. chess can only be learned) اغلب بحث‌های زیادی را در میان علاقه‌مندان و مربیان شطرنج برمی‌انگیزد. در نگاه اول این جمله ممکن است متناقض به نظر برسد، اما با بررسی دقیق‌تر، بینش‌های عمیقی در مورد ماهیت پیشرفت در شطرنج آشکار می‌شود.
بسیاری واژه “آموزش” (teach) را به معنای انتقال صرف اطلاعات و “آموختن” (learn) را به دریافت منفعلانه تعبیر می‌کنند. اما در بستر توسعه مهارت‌ها، “آموختن” به معنای مشارکت فعال و تلاش شخصی است. تمایز کلیدی در اینجاست که “آموزش دادن” (teaching) صرفاً انتقال دانش است، در حالی که “تربیت کردن” یا “پرورش دادن” (training/developing) به معنای پرورش مهارت‌ها از طریق تمرین و تجربه مداوم است.
در شطرنج، تنها “آموزش دیدن” قوانین یا خطوط گشایش کافی نیست. تسلط واقعی از طریق “آموختن” فعالانه و علاوه بر آن “تمرین و تربیت” مستمر، یعنی از طریق تحلیل بازی‌ها، حل مسائل و تمرین پیوسته به دست می‌آید. این فرایند بیشتر شبیه “تربیت کردن” یا “پرورش دادن” ذهن شطرنج‌باز است، نه صرفاً “آموزش دادن” حقایق به او.
نقش یک مربی شطرنج را در نظر بگیرید. یک مربی فقط حرکات را به شما “آموزش نمی‌دهد”؛ او فرآیند فکری شما را “تربیت” می‌کند، به شما کمک می‌کند نقاط ضعف را شناسایی کنید و در موقعیت‌های پیچیده شما را راهنمایی می‌کند. این رویکرد فعال و توسعه‌محور همان چیزی است که نقل قول باتوینیک واقعاً بر آن تاکید دارد.
نقش مربی و اهمیت خودآموزی
بی دلیل نیست که ما اغلب از عبارت «مربی شطرنج» به جای «معلم شطرنج» استفاده می‌کنیم. یک مربی بر توسعه توانایی‌های ذاتی بازیکن، تفکر انتقادی و مهارت‌های عملی از طریق تمرین هدایت‌شده و مشاوره‌های استراتژیک تمرکز دارد. این امر بر جنبه خودراهبری پیشرفت در شطرنج تاکید می‌کند.
در نهایت، پیشرفت در شطرنج فقط به معنای انباشت دانش نیست، بلکه به معنای توسعه شهود شطرنجی قوی، بینش تاکتیکی و درک استراتژیک از طریق تلاش بی‌وقفه و تمرین هوشمندانه است. مشاهده جاودانه باتوینیک به ما یادآوری می‌کند که مسیر تسلط بر شطرنج، سفری فعال و خودرهبرانه است که توسط آموزش خوب تسهیل می‌شود، اما در نهایت با پشتکار خود بازیکن به سرانجام می‌رسد.
محمد ناصری